غفلت از تجارت آب در ایران

توجه و تاکید بر خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی با هدف امنیت غذایی، بدون شناخت ظرفیت های زمین و منابع آبی در ایران انجام شده است. توپوگرافی و شرایط آب و هوایی ایران نشان می دهد حدود 12 درصد از اراضی کشور وضعیت متوسط، خوب یا بسیار خوب برای کشت دارند درحالیکه کشت محصولات با نیاز آبی بالا در استان های کم آبی مثل اصفهان (برنج) و کرمان (پسته) دنبال شده است.
تنش آبی از برداشت بیش از حد آب شیرین نسبت به منابع آب شیرین موجود ایجاد می شود. این تنش تهدیدی جدی برای پایداری منابع طبیعی و مانعی در مسیر توسعه اقتصادی است. در سال 2018 متوسط تنش آبی در سطح جهانی توسط فائو، 18.4 درصد اعلام شده است. این درحالی است که این شاخص در ایران به 81.3 درصد رسیده است. این یعنی تنش آبی در ایران جدی است.
از شیوه های نو و متداول در جهان برای مدیریت عرضه آب و تامین امنیت منابع آبی، توجه به محتوای آب محصولات و تجارت آن است. تجارت آب مجازی و بررسی صادرات و واردات آب، امکانات بیشتری را برای مدیریت موثر آب فراهم می کند.
کشورهایی که منابع آبی فقیری دارند، می توانند با واردات محصولات آب بر، منابع خود را در جایی با بهره وری بیشتر استفاده کنند. یک نمونه مشخص از مدیریت منابع آب با توجه به تجارت آب، صادرات ذرت از فرانسه به مصر است. بررسی ها نشان داد صادرات یک کیلوگرم ذرت از فرانسه به مصر باعث صرفه جویی در مصرف 0.52 متر مکعب آب می شود. حجم آب مجازی ذرت فرانسه 0.6 متر مکعب به کیلوگرم است درحالیکه حجم آب مجازی ذرت مصری 1.12 متر مکعب به کیلومتر گزارش شده است.
توجه به چنین شیوه ای در مدیریت منابع آب در ایران به دلیل شکل صادرات محصولات کشاورزی اهمیت ویژه ای دارد. 81 درصد از محصولات کشاورزی وارد شده به ایران غلات است که آب آن از طریق بارش های آسمانی و دیم تامین می شود. اما 68 درصد از صادرات ایران را میوه و آجیل مثل پسته و خرما و 26 درصد را سبزیجات مثل فلفل و گوجه فرنگی تشکیل می دهد که تامین آب برای کشت آن از آب های سطحی و زیرزمینی انجام می شود.
بررسی ها نشان می دهد توجه و تاکید بر خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی با هدف امنیت غذایی، بدون شناخت ظرفیت های زمین و منابع آبی در ایران انجام شده است. توپوگرافی و شرایط آب و هوایی ایران نشان می دهد حدود 12 درصد از اراضی کشور وضعیت متوسط، خوب یا بسیار خوب برای کشت دارند درحالیکه کشت محصولات با نیاز آبی بالا در استان های کم آبی مثل اصفهان (برنج) و کرمان (پسته) دنبال شده است.
تراز تجاری آب مجازی در ایران مثبت است و ایران واردکننده آب مجازی است، با این وجود تجارت محصولات با هدف تجارت آب مجازی انجام نشده است. هم چنین بخش کشاورزی به عنوان بخشی پر مصرف، در عین حال که واردکننده عمده آب مجازی است، صادرکننده عمده آب هم به شمار می رود. بی توجهی به نیاز آبی محصولات وارداتی و صادراتی، تجارت آب مجازی را دچار اخلال کرده است. به عنوان مثال در سال 95، سویا یکی از اقلام عمده وارداتی بود که 6 درصد از حجم واردات را به خود اختصاص داده است. این درحالی است که این محصول نسبت به سایر محصولات زراعی از کالاهایی با نیاز آبی پایین است و می تواند در کشور تولید شود.
برای مطالعه بیشتر مقاله «شناسایی ردپای آب در تجارت خارجی ایران» را بخوانید. این مقاله در نشریه اقتصاد و تجارت نوین در بهار سال 1401 منتشر شده است.