همه شواهد نشان می‌دهد که دوران جدیدی در تجارت‌جهانی آغاز شده‌است، پس از یک دوره طولانی که مفهوم تجارت آزاد تقدیس می‏‏‏‌شد، حالا کشورها ‌بار دیگر سیاست را بر اقتصاد تقدم می‌دهند. پس از افزایش تنش‌ها در مرز روسیه و اوکراین، خاورمیانه و جنوب شرق آسیا، ‌بار دیگر ژئوپلیتیک جایگاه خود را به رخ می‌کشد...

کمتر از ۵۰ سال ‌از زمانی‌که جهان تصمیم گرفت چین کمونیستی را به‌عنوان یک مهمان جدید در اقتصاد جهانی بپذیرد، می‌گذرد و حالا نظر «دنیای آزاد» در قبال چین تغییر کرده و بلوک‌های جدیدی برای مقابله با این کشور در حال شکل‌گیری هستند؛ وضعیتی که در آن کشورها مجبورند جناح خود را مشخص کنند.
تحلیل وال‌استریت‌ ژورنال به ضربه‌ای که این وضعیت در کوتاه‌مدت و میان‌مدت به زنجیره تامین جهانی وارد می‌کند، می‌پردازد و یک تهدید بالقوه را نیز مورد‌توجه قرار می‌دهد؛ بازگشت دونالد ترامپ به کاخ‌سفید.
دردسر تامین کالاهای واسطه تولید
گروه مارکوس در آستانه تصمیم‌گیری بزرگ و سرنوشت‌‌‌‌سازی قرار دارد؛ ساخت بالابر مکانیکی جدیدی که دسترسی آسان‌‌‌‌تر به زیرشیروانی‌‌‌‌ها را برای مردم آمریکا فراهم می‌کند، اما این تصمیم ساده‌‌‌‌ای نیست، چراکه پیچیده‌‌‌‌ترین چالش این پروژه، انتخاب محل ساخت این محصول است.
مارک بون، صاحب شرکت پیمانکاری مستقر در رالی، کارولینای شمالی، به‌وضوح می‌گوید: ۱۰‌سال پیش بدون هیچ تردیدی چین را انتخاب می‌کردم. در آن زمان، چین به‌مثابه بهشتی برای تولید به‌نظر می‌رسید ‌و تمام نیازهای شرکت برای بالابر «استووی» را برآورده می‌کرد؛ از فولاد برای قاب تا ماشین‌آلات کامپیوتری کم‌‌‌‌هزینه، برای ساخت قطعات و همچنین نیمه‌‌‌‌رساناها و سیستم‌های ارتباط رادیویی برای کنترل از راه دور بالابر.
اما امروزه، معادلات به کلی تغییر کرده‌است. روابط تجاری ایالات‌متحده و چین رو به وخامت گذاشته و سایه تهدیدات ژئوپلیتیک بر سر این رابطه سنگینی می‌کند. احتمال افزایش تعرفه‌‌‌‌ها توسط واشنگتن بر کالاهای چینی یا حتی وقوع جنگ به دلیل ادعاهای پکن بر تایوان، ریسک‌های تولید در چین را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد، به ‌همین‌دلیل مارک بون به‌دنبال یافتن جایگزین‌‌‌‌هایی در لهستان و رومانی است، یافتن تامین‌‌‌‌کنندگان در این کشورها دشوارتر است و هزینه نیروی کار و مواد نیز بالاتر است، اما ریسک‌های ژئوپلیتیک در این کشورها به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای پایین‌تر است.
مارک بون در این‌باره می‌گوید؛ تصمیمی که می‌گیریم به همان اندازه که اقتصادی است، ژئوپلیتیک نیز خواهد بود. این چالش، فقط مختص بون و شرکت او نیست.‌ هزاران شرکت در سراسر جهان با این معضل روبه‌رو هستند. موانع ژئوپلیتیک که روزبه‌روز در حال افزایش هستند، زنجیره‌های تامین را به‌شدت پیچیده می‌کنند و مدیران را ناگزیر به بازنگری در استراتژی‌های تولید خود می‌کنند. چالش‌هایی که مارک بون با آنها دست‌به‌گریبان است، در حال تکرار برای ‌هزاران شرکت در سراسر جهان است. موانع ژئوپلیتیک که روزبه‌روز در حال افزایش هستند، زنجیره‌های تامین را به‌شدت پیچیده می‌کنند و مدیران این حوزه را با چالش‌های بی‌سابقه‌‌‌‌ای روبه‌رو ساخته‌‌‌‌اند. این چالش‌ها شامل گسترش تعرفه‌‌‌‌ها و محدودیت‌های وارداتی که غرب بر مواد خام و محصولات از چین و دیگر کشورها اعمال می‌کند و همچنین حملات حوثی‌‌‌‌ها به کشتی‌های تجاری است که عملا به بسته‌شدن کانال سوئز منجر شده‌است. در دنیای امروز، پیامدهای ژئوپلیتیک بیش از هر ریسک دیگری، مورد‌توجه مدیران زنجیره تامین قرار گرفته‌است. برایان بورک، مدیر ارشد بازرگانی شرکت حمل‌ونقل سکو لجستیک مستقر در ایلینوی، به‌درستی این موضوع را بیان می‌کند. اسکار دبوک، مدیرعامل شرکت لجستیک پیمانکاری دی‌‌‌‌اچ‌‌‌‌ال ساپلای چین، به روشنی بیان می‌کند که تا پیش از این، مهم‌ترین دغدغه مدیران زنجیره تامین، یافتن منابعی مطمئن برای تامین محصولات با کمترین هزینه بود. این امر سبب شد تا بسیاری از شرکت‌ها به دلیل وجود نیروی کار ارزان و ساختاری منحصربه‌‌‌‌فرد از کارخانه‌‌‌‌ها، تامین‌‌‌‌کنندگان قطعات و مواد اولیه، به سمت چین متمایل شوند. دبوک معتقد است که امروزه بسیاری از شرکت‌ها اولویت خود را بر ایجاد زنجیره‌های تامین مقاوم در‌برابر شوک‌‌‌‌های ژئوپلیتیک قرار داده‌اند. این تمرکز جدید، آنها را به سمت کشورها و قاره‌‌‌‌های دیگر سوق می‌دهد، جایی‌که در حال راه‌اندازی زنجیره‌های تامین جایگزین هستند تا وابستگی خود را به یک کشور یا منطقه خاص کاهش دهند.
زلزله همه‌‌‌‌گیری و پس‌‌‌‌لرزه‌‌‌‌های ژئوپلیتیک
همه‌‌‌‌گیری کووید-۱۹، زلزله‌‌‌‌ای در زنجیره‌های تامین جهانی بود که تبعاتی عمیق و پایدار برجای گذاشت. تعطیلی کارخانه‌‌‌‌ها در چین، افزایش سرسام‌‌‌‌آور قیمت حمل‌ونقل دریایی و تاخیرهای فلج‌‌‌‌کننده در جابه‌‌‌‌جایی کالا، توفانی از کمبود قطعات و قفسه‌‌‌‌های خالی فروشگاه‌‌‌‌ها را به‌همراه داشت. این بحران، زنگ خطری برای وابستگی شدید شرکت‌ها به چین بود. همان‌طور که گرانت اندرسون، معاون رئیس بخش مدیریت زنجیره تامین در جابیل، غول پیمانکاری تولید محصولات برای صنایع مختلف مانند بهداشت، خودرو و دفاع، به‌درستی بیان کرد: «همه‌‌‌‌گیری، زنگ خطری برای وابستگی بیش از حد شرکت‌ها به چین بوده‌است.»
علاوه بر تبعات عمیق و پایدار همه‌‌‌‌گیری کووید-۱۹ بر زنجیره‌های تامین جهانی، شوک‌‌‌‌های ژئوپلیتیک اخیر و افزایش تنش‌های بین‌المللی، به‌ویژه رویارویی کشورهایی مانند چین، روسیه و ایران با غرب، سرعت این تغییرات را شتاب بخشیده است، در نتیجه شرکت‌ها به‌دنبال تنوع‌‌‌‌بخشی به زنجیره‌های تامین خود و کاهش وابستگی به یک کشور یا منطقه خاص هستند. این تنوع‌‌‌‌بخشی، به‌ویژه برای شرکت‌هایی که پیش‌‌‌‌تر نقشی در خاورمیانه متصور نمی‌شدند، ضرورتی انکارناپذیر شده‌است.
حملات حوثی‌‌‌‌ها به کشتی‌های تجاری در پاسخ به جنگ اسرائیل با حماس در غزه، چالش‌های جدیدی را پیش‌روی این شرکت‌ها قرارداده و منجر به افزایش چشمگیر زمان‌‌‌‌های سررسید‌ و هزینه‌های حمل‌ونقل دریایی شده‌است. کشتی‌های کانتینری برای دورزدن منطقه ناآرام، مسیرهای طولانی‌‌‌‌تر و پرهزینه‌‌‌‌تری را در امتداد دماغه امیدنیک در جنوب آفریقا درپیش گرفته‌‌‌‌اند. این تغییر مسیر، شرکت‌ها را ناگزیر به ارسال فزاینده کالا از طریق حمل‌ونقل هوایی گران‌‌‌‌تر کرده‌است تا از تاخیرهایی که برخی از عملیات تولیدی در اروپا را تحت‌‌‌‌الشعاع قرار داده، بکاهند. به‌نظر می‌رسد خطوط کشتیرانی در حال بازنگری در فعالیت‌های خود برای سناریوی درگیری طولانی‌‌‌‌مدتی هستند که دریای سرخ و کانال سوئز را از نقشه‌‌‌‌های مسیر خود حذف می‌کند. وینگسنت کلرک، ناخدای نامدار کشتی عظیم «مرسک»، در پی انتشار گزارش درآمد شرکت تاکید کرد؛ پیش‌بینی دقیق ادامه وضعیت کنونی دشوار است، اما مرسک با تکیه بر آمادگی و تاب‌‌‌‌آوری مثال‌‌‌‌زدنی خود، توانایی مدیریت این بحران را در بلندمدت داراست.
جنگ‌های تجاری نوظهور
علاوه بر چالش‌های زنجیره‌های تامین، شرکت‌ها در گرداب جنگ‌های تجاری نوظهوری گرفتار شده‌اند. اتحادیه اروپا، ایالات‌متحده و سایر کشورها در واکنش به آنچه به‌نظر آنها سیل بازارها توسط پکن با محصولات یارانه‌‌‌‌ای مانند وسایل نقلیه الکتریکی، پنل‌‌‌‌های خورشیدی، تجهیزات ساختمانی و فولاد است، موانعی را بر سر راه واردات چینی ایجاد می‌کنند. ایالات‌متحده نگرانی‌های امنیتی را نیز در مورد وابستگی خود به چین برای فناوری‌هایی مانند نیمه‌‌‌‌رساناها که برای رایانه‌‌‌‌ها، وسایل نقلیه الکتریکی، روبات‌ها و سایر کالاها حیاتی هستند، ابراز کرده‌است. این کشور صادرات برخی تراشه‌‌‌‌ها به چین را ممنوع کرده و با اعطای کمک‌هزینه و مشوق‌‌‌‌های لازم، تولید داخلی تراشه‌‌‌‌ها و فناوری‌های سبز را تحریک می‌کند. این اقدامات با هدف کاهش وابستگی به چین و تشویق به تولید داخلی این فناوری‌های کلیدی صورت می‌گیرد. اپل که پیش‌‌‌‌تر زنجیره تامین الکترونیک خود را بر پایه تولید کم‌‌‌‌هزینه در چین بنا نهاده بود، اکنون به‌دنبال تنوع‌‌‌‌بخشی به این زنجیره و تولید بخشی از آیفون‌‌‌‌های خود در هند است. این اقدام، علاوه‌بر گامی در جهت کاهش وابستگی به چین، به‌عنوان دژی دفاعی در‌برابر اختلالات احتمالی در تجارت خارج از این کشور نیز عمل خواهد کرد. اپل در این مسیر، تامین‌‌‌‌کنندگان بزرگ را نیز با خود همراه می‌کند. چین در همین حال، با تشدید درگیری‌های تجاری، تعرفه‌‌‌‌ها و محدودیت‌های وارداتی خود را اعمال می‌کند.
ایوان اسمیت، مدیرعامل شرکت فناوری زنجیره تامین آلتانا، در همین رابطه تاکید می‌کند که قوانین، مقررات و تعرفه‌های جدید، پیچیدگی‌های تازه‌‌‌‌ای را بر سر راه انطباق‌‌‌‌پذیری کسب‌وکارها ایجاد ‌کرده‌است. این امر به‌ویژه برای شرکت‌های بزرگ‌‌‌‌تر که در راس زنجیره‌های تامین گسترده قرار دارند و با انبوهی از تامین‌‌‌‌کنندگان (شاید تا صدها‌هزار) سروکار دارند، چالش‌‌‌‌برانگیزتر است.
اثرات جانبی تقابل آمریکا و چین
در دنیای پر چالش امروز، شرکت‌ها برای رصد و ردیابی مواد اولیه و قطعاتی که ممکن است مشمول افزایش تعرفه‌های سنگین شوند یا قوانین و مقررات روبه‌رشدی را که کشورهایی مانند روسیه و چین وضع می‌کنند نقض کنند، ناگزیرند عمیق‌تر به لایه‌‌‌‌های درونی شبکه تامین‌‌‌‌کنندگان خود نفوذ کنند.
اوایل سال‌جاری، شرکت فولکس‌‌‌‌واگن با توقفی ناگهانی در بنادر آمریکا روبه‌رو شد که ضرری بزرگ به این غول خودروسازی آلمانی وارد آورد.‌هزاران دستگاه از خودروهای لوکس این شرکت، شامل آئودی، پورشه، بنتلی و لامبورگینی، به دلیل وجود یک جزء مغناطیسی که از یک تامین‌‌‌‌کننده فرعی تحریم‌‌‌‌شده تهیه شده‌بود، زمینگیر شدند. این تامین‌‌‌‌کننده در منطقه سین‌‌‌‌کیانگ چین فعالیت می‌کرد، جایی‌که مقامات ایالات‌متحده به استفاده از کار اجباری اویغورها در این منطقه مشکوک هستند.
سخنگوی فولکس‌‌‌‌واگن در واکنش به این اتفاق گفت: ما تمام تلاش خود را به‌کار می‌گیریم، اما این حادثه نشان می‌دهد که رصد و کنترل تمام اجزای زنجیره‌های تامین پیچیده تا چه اندازه دشوار است. روابط تجاری بین ایالات‌متحده و چین ممکن است در سال‌های آینده بدتر هم شود. در ماه آوریل، بایدن از تصمیم خود برای سه‌برابر‌کردن تعرفه‌های واردات فولاد و آلومینیوم از چین خبر داد. این اقدام در راستای سیاست‌های تجاری ایالات‌متحده برای مقابله با آنچه رقابت ناعادلانه از سوی چین می‌دانند، صورت‌ گرفته‌است. از سوی دیگر، قانون‌گذاران آمریکایی فشار خود را بر صنعت داروسازی این کشور افزایش داده‌اند تا از همکاری با شرکت‌های بیوتکنولوژی چینی خودداری کنند. این شرکت به دلیل ادعای ارتباط با ارتش چین مورد سوء‌ظن قرار گرفته‌است.
نگرانی از بازگشت ترامپ
در این‌میان، کارشناسان حوزه لجستیک ابراز نگرانی می‌کنند که پیروزی دوباره دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری نوامبر و اجرای وعده‌‌‌‌های انتخاباتی او مبنی‌بر اعمال تعرفه‌های سنگین بر کلیه واردات و همچنین تعرفه‌های بیش از ۶۰‌درصدی بر واردات از چین، چه پیامدهایی برای روابط تجاری دو کشور خواهد داشت.
سیمون گیل، معاون اجرایی بخش تدارکات در شرکت مشاوره زنجیره تامین پروکسیما، در سخنانی تاکید کرد که شرکت‌های چندملیتی به‌سادگی نمی‌توانند خود را از مخاطرات ژئوپلیتیک رها سازند. او به‌عنوان نمونه به روسیه اشاره کرد که یکی از بزرگ‌ترین تامین‌‌‌‌کنندگان فلزاتی مانند آلومینیوم، نیکل و مس در جهان به‌شمار می‌رود، همچنین چین حدود ۷۵‌درصد از مواد معدنی خاکی کمیاب مورد‌نیاز برای تولید نیمه‌‌‌‌رساناها در ایالات‌متحده را تامین می‌کند. گیل با تاکید بر این وابستگی‌‌‌‌های متقابل عمیق بین کشورهایی که در آستانه جنگ با یکدیگر قرار دارند، گفت: این وضعیت، چالش‌های بی‌سابقه‌‌‌‌ای را برای مدیریت زنجیره‌های تامین جهانی به‌وجود آورده است.