حالا پس از گذر از دوران کرونا که تعطیلی‌‌ به کارخانه‌‌های تولید تراشه نیز رسید، بحران کمبود تراشه رو به پایان است اما جنگ جهانی تولید تراشه آغاز شده است. در یک سو، غربی‌‌ها هستند و در سوی دیگر، کشورهای آسیایی مثل چین و هند و البته تایوان که بزرگ‌ترین تولیدکننده تراشه جهان است...

در شهر «دورهام» در قلب کارولینای شمالی، سابقا یک کارخانه تولید لوله سرامیکی قرار داشت که الان از بیرون بیشتر شبیه به یک انبار بزرگ است، اما داخل آن دارد به یک مرکز بزرگ و پیچیده برای تولید تراشه‌های کامپیوتری تبدیل می‌شود. این مرکز متعلق به شرکت «پراگماتیک» است که دفتر مرکزی‌‌اش در کمبریج مستقر است. فضای تاسیسات به قدری بزرگ است که قرار است در آینده ۸ خط تولید دیگر نیز به آن اضافه شود. آنها امیدوارند طی یک دهه آینده، بیش از ۱۰۰ کارخانه تولید تراشه در سراسر جهان احداث کنند.
چند شرکت خصوصی و نیمه‌دولتی در این شرکت سرمایه‌گذاری کرده‌‌اند. اما پراگماتیک برای تحقق هدفش، یعنی احداث هشت خط تولید در محل کارخانه سرامیک سابق، به پول بسیار بیشتری نیاز دارد. این روزها از تلفن‌‌ها و کامپیوترها گرفته تا خودرو و ماشین‌‌های لباسشویی، تقریبا هر محصولی که دکمه روشن-خاموش داشته باشد، متکی به تراشه‌‌های کامپیوتر است. این تقاضا برای افزایش سریع‌‌تر و قدرتمندتر تراشه‌‌ها را این روزها با مسابقه تسلیحاتی در جهان مقایسه می‌کنند؛ مسابقه‌‌ای که شرکت‌هایی مثل انویدیا به آمریکا کمک می‌کنند برنده آن باشد. ارزش این شرکت هفته گذشته از ۳ تریلیون دلار فراتر رفت و آن را به دومین شرکت ارزشمند دنیا تبدیل کرد.
باز هم رد پای کرونا
طی دوران کرونا و در گیرودار تعطیلی مدارس و شرکت‌ها، بسیاری از کارکنان دورکار شدند و آموزش آنلاین، جای آموزش حضوری را گرفت. تقاضا برای کامپیوترها افزایش یافت. به این ترتیب، حتی کسانی که اهل خرید کامپیوتر و لپ‌‌تاپ نبودند، چاره‌‌ای نداشتند جز اینکه یکی تهیه کنند. از سوی دیگر، تعطیلی‌‌ها به کارخانه‌‌های تولید تراشه نیز رسید. افزایش تقاضا از یکسو و توقف تولید از سوی دیگر، منجر به بحرانی موسوم به «کمبود تراشه» شد. بیش از ۱۵۰ صنعت از جمله خودروسازی، لوازم خانگی و تلفن‌‌های هوشمند تحت‌تاثیر این بحران قرار گرفتند. از سوی دیگر، تنش‌‌های ژئوپلیتیک در آسیا که خاستگاه ۹۰‌درصد تراشه‌های پیشرفته است، به این بحران دامن زد.
حالا پس از گذشت چهار سال، بحران کمبود تراشه رو به پایان است اما جنگ تراشه کماکان ادامه دارد. در یک سو، غربی‌‌ها هستند و در سوی دیگر، کشورهای آسیایی مثل چین و هند و البته تایوان که بزرگ‌ترین تولیدکننده تراشه جهان است. همه در رقابت برای خودکفایی. بعضی‌‌ها هم از این جنگ نفع می‌‌برند. منظورمان ژاپن است که به واسطه حمایت‌‌های دولتی، زمان‌بندی‌‌های سختگیرانه و نیروی کار ارزان توانسته به یک پیروزی زودهنگام در این حوزه دست یابد. ساخت کارخانه تولید تراشه توسط شرکت «صنایع تراشه تایوان» (TSMC) در ژاپن، یک برنامه جاه‌‌طلبانه بود که با سرعت عجیبی پیش رفت.
در میان دعوای کشورها، کارخانه در فوریه امسال افتتاح شد. در شهر کوماموتو و با حضور وزیر اقتصاد ژاپن و صدها تن از رهبران این صنعت. طبق گزارش‌‌ها، سونی در ساخت این کارخانه نقش کلیدی داشته. این شرکت هم در ساخت کارخانه سرمایه‌گذاری کرده و هم یکی از مشتریان اصلی تراشه‌‌هایش است. از سوی دیگر، بخش‌هایی از زنجیره تامین تراشه، کمتر در خبرها ذکر می‌‌شوند از جمله مواد شیمیایی و بسته‌‌بندی. ژاپن در این زمینه‌‌ها نیز سرآمد است. مانند یک نیروگاه بی‌سر و صدا. از سوی دیگر، اخیرا در خبرها آمده که شرکت «آرم» وابسته به هلدینگ سافت‌‌بنک ژاپن در حال گفت‌‌وگو با تایوان برای تولید تراشه‌‌های هوش مصنوعی است. قرار است تولید انبوه از پاییز ۲۰۲۵ آغاز شود. به نظر می‌رسد در میان همهمه‌‌ها، ژاپن کاملا بی‌سر و صدا در حال پیشبرد برنامه‌‌های خودش در صنعت تراشه است.
ویفرهایی از جنس سیلیکون
«دیوید مور»، مدیرعامل پراگماتیک که بزرگ‌ترین تولیدکننده تراشه در بریتانیاست گفته که این صنعت برای آنکه بتواند مشکلات مختلف را حل کند به انواع مختلفی از تراشه‌‌ها نیاز پیدا خواهد کرد. در ساخت اغلب تراشه‌‌ها از سیلیکون استفاده می‌شود اما این شرکت یک رویکرد متفاوت در پیش گرفته. آنها در کارخانه دورهام، تراشه‌‌های انعطاف‌‌پذیر می‌‌سازند (واقعا می‌توانید این تراشه‌‌ها را خم کنید!). این تراشه‌‌ها می‌توانند در تکنولوژی‌‌های پوشیدنی مثل ساعت‌‌های هوشمند و حتی برچسب‌‌ها برای ردیابی بسته‌‌ها استفاده شوند. تراشه‌های پراگماتیک به جای ویفر سیلیکونی، روی یک لایه نازک ساخته می‌‌شوند. آقای مور می‌‌گوید: «ساخت یک کارخانه استاندارد تولید سیلیکون، چند سال زمان و میلیاردها دلار پول نیاز دارد. کارخانه ما اما ۱۰ تا ۱۰۰ برابر ارزان‌‌تر است.» او می‌‌گوید پروسه تولید محصول از ابتدا تا ساخت «ویفر»، سه تا شش ماه طول می‌کشد. اما برای شرکت پراگماتیک، کمتر از ۴۸ ساعت کافی است.
گرچه تراشه انعطاف‌‌پذیر، ارزان‌‌تر و ساختش سریع‌‌تر است اما تکنولوژی‌‌های پیشرفته مثل تلفن‌‌ها و کامپیوترها کماکان به تراشه‌‌های مبتنی بر سیلیکون نیاز دارند. کمبود شدید این تراشه‌‌ها در سال ۲۰۲۱ نشان داد که صنعت جهانی چقدر به چند تامین‌‌کننده کلیدی از جمله TSMC وابسته است. ۹۰‌درصد تراشه‌‌های پیشرفته جهان در TSMC تولید می‌‌شوند.
پادرمیانی دولت‌‌ها
طی سال‌های اخیر، بسیاری از شرکت‌ها در اقصی نقاط جهان برای تامین تراشه به شدت به آسیا و عمدتا به TSMC وابسته بوده‌‌اند. این وابستگی به قدری چشمگیر بود که دولت‌‌ها وارد عمل شدند و طرح‌‌های بلندمدت و چند مرحله‌‌ای برای سرمایه‌گذاری در حوزه تراشه را آغاز کردند. هدف، ایجاد صنایع قدرتمند و تولید داخلی تراشه است.
طبق گزارش بلومبرگ، تا ماه مه امسال، آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپا روی هم رفته نزدیک به ۸۱ میلیارد دلار برای تولید نسل بعدی تراشه‌‌ها سرمایه‌گذاری کرده‌‌اند. این اولین موج سرمایه‌گذاری‌‌هاست. دو سال پیش، دولت آمریکا لایحه‌‌ای ۲۸۰ میلیارد دلاری را تصویب کرد تا از تولید داخلی تراشه حمایت کند. این لایحه که «قانون تراشه» نام گرفت شامل کمک‌‌های دولتی از جمله سوبسید به تولیدکنندگان تراشه در آمریکاست که در میان آنها نام شرکت‌های «اینتل»، «میکرون»، «پولار سمی‌‌کنداکتور» و «سامسونگ» به چشم می‌‌خورد. این کمک‌‌ها فقط مربوط به تولید و گسترش کارخانه‌‌ها و تاسیسات تولید است و کمک‌‌های دولتی برای مراکز تحقیقاتی را شامل نمی‌شود. بخش اعظمی از این کمک‌‌ها به تولیدکننده‌‌های بزرگی مثل اینتل اختصاص یافته، در حالی که سایر شرکت‌های مهم در بخش‌‌های دیگر زنجیره تامین از قلم افتاده‌‌اند.
آن سوی اقیانوس، کشورهای اروپایی هم پروژه‌‌های خودشان را دارند. حالا پس از گذشت دو سال از تصویب قانون تراشه، کاخ سفید گفته که این سیاست یک پیروزی بزرگ بوده. بایدن در سخنرانی خود در مارس امسال گفت که کمبود تراشه در دوران کرونا باعث افزایش قیمت موبایل و ماشین شد اما به جای واردات این اقلام، شرکت‌های خصوصی دارند میلیاردها دلار را صرف ساخت کارخانه‌‌های جدید می‌کنند. یکی از آنها، کارخانه TSMC در آریزوناست که تابستان پارسال اعلام کرد به دلیل عدم‌تخصص کارگران محلی در نصب تجهیزات، تولید اولیه را به سال ۲۰۲۵ موکول کرده. گرچه حالا در خبرها آمده که تولید تا پایان ۲۰۲۴ استارت خواهد خورد، اما همزمان با ورود قانون تراشه به مرحله عملیاتی، یک مانع بزرگ نمایان شده: کارکنان کارخانه‌‌ها فاقد تخصص کافی هستند. سابقا، تولیدکنندگان بزرگ تراشه از جمله اینتل و ای‌‌ام‌‌دی و انویدیا عملیات‌‌ خود را در آمریکا انجام می‌‌دادند.
اما همزمان با پیچیده‌‌تر و تخصصی‌‌تر شدن تولید، شروع کردند به برون‌‌سپاری تولید محصولات. به این ترتیب، تولید تراشه‌‌های پیشرفته به آسیا منتقل شد. مشاغل و تخصص‌‌ها نیز عمدتا به آن منطقه و مخصوصا به تایوان سرازیر شدند. و در نتیجه، آمریکا خالی از استعدادها و متخصصان شد. تامین نیروی متخصص، یک فرآیند طولانی و زمان‌براست، در حالی که قرار است تا سال ۲۰۳۲، میزان تولید تراشه در آمریکا سه برابر شود. در واقع، تراشه‌‌هایی که شرکت‌هایی مثل انویدیا تولید می‌کنند، به نوعی به مساله امنیت ملی تبدیل شده است. مشخص نیست که تا ۲۰۳۲، چه تعداد نیروی متخصص تربیت می‌‌شوند اما یک چیز مشخص است: ماجرای تولید تراشه دارد تبدیل به یک رقابت تنگاتنگ می‌شود. شاید هم یک جنگ تمام عیار. نامش هرچه باشد، به نظر می‌رسد غرب یک رقیب مهم دارد به نام چین!
چین هم از این قافله عقب نمانده. پکن در راستای تقویت صنعت تراشه و کاهش وابستگی به سایر کشورها، سال ۲۰۱۴ طرحی موسوم به «کمک بزرگ» را تصویب کرد تا از سازندگان داخلی حمایت کند. تاکنون دو فاز از این برنامه اجرا شده و فاز سوم در دست اجراست. طبق گزارش‌‌ها دور سوم سرمایه‌گذاری‌‌ها حدود ۴۷.۵ میلیارد دلار است که در مقایسه با دو فاز قبل، افزایش چشمگیری داشته. این رقم حتی از خوش‌بینانه‌‌ترین تخمین‌‌ها نیز بالاتر است. قرار است در این مرحله، از اشتباهات قبلی جلوگیری شود و مسیر جدیدی برای تقویت صنعت تراشه تعیین شود. منابع مالی، اهداف سرمایه‌گذاری و اولویت‌‌های استراتژیک مورد بازبینی قرار خواهند گرفت. یکی از تغییرات قابل‌توجه، حضور پررنگ موسسات مالی و بانک‌ها از جمله بانک سازندگی، بانک کشاورزی و بانک صنعت و بازرگانی به عنوان سرمایه‌گذاران اصلی است.
در حال حاضر، هزاران تولیدکننده تراشه در چین فعالیت می‌کنند. این کشور همچنین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده تراشه در جهان است. سال ۲۰۲۰، چین حدود ۵۴‌درصد از عرضه جهانی تراشه به ارزش ۲۴۰ میلیارد دلار را خریداری کرده. مقامات چینی ادعا می‌کنند سیاست‌‌های سختگیرانه آمریکا در رابطه با صادرات تراشه به چین، نتیجه معکوس داشته. برخی نیز این را رد می‌کنند. در هر صورت، شرکت‌هایی مثل انویدیا سعی می‌کنند طوری قدم بردارند که نه سیخ بسوزد و نه کباب. برخی کارشناسان معتقدند اگر آمریکا دسترسی شرکت‌های هوش مصنوعی چینی به تراشه‌‌های پیشرفته شرکتی مثل انویدیا را سخت یا غیرممکن کند، چین ضربه خواهد خورد. سرمایه‌گذاری ۴۷ میلیارد دلاری می‌تواند گویای همین حقیقت باشد.