صادرات کالا مفهومی آشنا برای انسان‌ها است. کمتر کسی را می‌توان یافت که در روزمره‌اش از کالاهای خارجی استفاده نکند. با این حال، برخلاف صادرات کالا، صادرات خدمات مفهوم غریبی به نظر می‌رسد. پاندمی کرونا اما موجب شد تا بسیاری از کسب‌وکارها از تجربه منع فعالیت‌های حضوری درس بگیرند...

در میانه بهار بود که افتتاح یک فروشگاه مجازی مرغ سوخاری در نیویورک توجه زیادی را به خود جلب کرد؛ یکی از شاغلان این رستوران از راه دور و از فیلیپین استخدام شده بود. صاحب رستوران که رستوران قبلی خود را در طول پاندمی کرونا از دست داد، می‌گوید که کارگران از خارج از کشور به تماس‌های تلفنی پاسخ می‌دهند و فیلم‌های دوربین‌های امنیتی را زیر نظر می‌گیرند و این کار را با کسری از هزینه‌های مردم محلی انجام می‌دهند. این موضوع نشان از یک روند جدید در جهان، یعنی صادرات خدمات از کشورهای در حال توسعه دارد. اکونومیست در گزارشی به ابعاد صادرات خدمات در جهان پرداخت.
صادرات کالا مفهومی آشنا برای انسان‌ها است. کمتر کسی را می‌توان یافت که در روزمره‌اش از کالاهای خارجی استفاده نکند. با این حال، برخلاف صادرات کالا، صادرات خدمات مفهوم غریبی به نظر می‌رسد پاندمی کرونا موجب شد تا بسیاری از کسب‌وکارها از تجربه منع فعالیت‌های حضوری درس بگیرند و کسب‌وکار خود را به سمت خدمات غیرحضوری سوق دهند. البته شکی وجود ندارد که بهبود وسایل ارتباطی در امکان‌پذیر کردن این روند نقشی حیاتی داشته‌‌اند. افتتاح یک فروشگاه مرغ سوخاری در نیویورک که برخی از کارکنان آن از فیلیپین مشغول ارائه خدمت هستند موجب شده تا نشریه اکونومیست در تازه‌ترین گزارش خود به روند رو به رشد صادرات خدمات بپردازد.
تصویر آماری از صادرات خدمات
صادرات خدمات طی دهه گذشته ۶۰درصد افزایش یافته و به ۷.۹تریلیون دلار (۷.۵درصد تولید ناخالص داخلی) در سال۲۰۲۳ رسیده است. این آمارها برای کشورهایی که امیدوارند ثروتمند شوند چه معنایی دارد؟ لی‌کوان یو، اولین نخست‌وزیر سنگاپور، در سال۲۰۰۵، در سخنرانی خود اظهار کرد که «از زمان انقلاب صنعتی، هیچ کشوری بدون تبدیل شدن به یک قدرت صنعتی به یک اقتصاد بزرگ تبدیل نشده است.» اما از سال۲۰۰۵، جهان تغییر کرده است. در حال حاضر تولید کالا برگ برنده است و این موضوع کار چین را برای حفظ نقش خود به‌عنوان کارخانه جهان آسان‌تر می‌کند. در چند سال گذشته، کشورهای غربی در تلاش برای تقویت تولید داخلی، سیاست صنعتی و حمایت‌گرایی را در پیش گرفته‌اند و سیاستگذاران در اقتصادهای نوظهور درباره بهترین نحوه پاسخ‌گویی بحث می‌کنند. در حال حاضر، خدمات بیشتر توسط کشورهای ثروتمند صادر می‌شود؛ جایی که متخصصان یقه‌سفید اغلب در آن سوی مرزها کار می‌کنند. اگرچه چین در سال۲۰۰۹ به‌عنوان صادرکننده کالا از آمریکا پیشی گرفت، اما عمو سام هنوز ۲.۵برابر بیشتر از رقیب خود خدمات صادر می‌کند. بریتانیا که از نظر صادرات کالا به جایگاه چهاردهم در رتبه‌بندی جهانی سقوط کرده است، همچنان دومین صادرکننده بزرگ خدمات در جهان است.
رشد خدماتی در حال توسعه‌ها
اما اقتصادهای در حال توسعه شروع به صادرات انواع پیشرفته‌تر خدماتی کرده‌اند که می‌توانند در خارج از کشور فروخته شوند. بسیاری از کشورها خدمات سمعی و بصری، کامپیوتری و مخابراتی صادر می‌کنند. در بلغارستان، استونی، لتونی، مولداوی، رومانی و اوکراین این میزان به بیش از ۳درصد تولید ناخالص داخلی می‌رسد. هند بهترین کشور آسیایی در این رده است. صادرات خدمات آن کمتر از ۳درصد تولید ناخالص داخلی است. در اقتصاد بزرگ هند، این عدد به معنای یک صنعت بزرگ است. پنج شرکت بزرگ این کشور دارای ارزش بازار نزدیک به ۳۵۰میلیارد دلار هستند. همچنین این کشور محل استقرار ۱۶۰۰مرکز توانمندی جهانی -مراکز فناوری و تحقیقاتی برای شرکت‌های چند ملیتی- است که ۳میلیون نفر را استخدام می‌کنند. در مجموع، صادرات خدمات هند تقریبا ۵درصد از کل صادرات خدمات جهان را تشکیل می‌دهد که در مقایسه با عدد ۳درصد یک دهه پیش افزایش یافته است.
مقوله کمتر فنی «خدمات فنی، تجاری و سایر خدمات تجاری» که مواردی مانند حسابداری و منابع انسانی را پوشش می‌دهد، یکی دیگر از زمینه‌های رشد است. در این مورد استونی و فیلیپین در صدر جدول قرار دارند و چنین صادراتی بیش از ۵درصد از تولید ناخالص داخلی آنها را تشکیل می‌دهد. مانند هند، فیلیپین هزینه‌های پایین نیروی کار و همچنین جمعیت انگلیسی زبان زیادی را ارائه می‌دهد. گردشگری در رتبه بعدی صادرات خدمات قرار دارد. همه کشورها نمی‌توانند معابد ژاپن یا سواحل مکزیک را داشته باشند، اما بسیاری از آنها راه‌هایی را برای جذب بازدیدکنندگان پیدا می‌کنند؛ مانند خدمات پزشکی.
خدمات دندانپزشکی، تعویض مفصل ران و کاشت مو از جمله درمان‌های پیشنهادی هستند. کاستاریکا، کرواسی و مولداوی خدمات بهداشتی را به ارزش بین ۰.۲ تا ۰.۵درصد از تولید اقتصادی خود صادر می‌کنند. ارمنستان و اردن هر کدام یک‌درصد از تولیدشان در این بخش قرار دارد. چند ساعت حضور در فرودگاه استانبول نمایشی از صنعت پر رونق را نشان می‌دهد؛ زیرا مردان درحالی‌که سرهای خود را در پلاستیک پیچیده و موهای تازه کاشته‌شده را روی آن حمل می‌کنند، به خانه بازمی‌گردند. در کوتاه‌مدت، به نظر می‌رسد که صادرات خدمات به رشد خود ادامه دهد.
صادرات خدمات رفاه‌آور است؟
اما آیا صادرات خدمات استانداردهای زندگی را مشابه تولید کالا افزایش می‌دهد؟ همان‌طور که دنی رودریک از دانشگاه هاروارد خاطرنشان می‌کند، صنعت به لحاظ تاریخی دارای مزایایی در سه زمینه بوده است؛ اینکه صنعت از نظر فناوری فشرده‌تر است، کالاهای قابل تجارت بین‌المللی تولید می‌کند و مشاغل زیادی به‌وجود می‌آورد. اگرچه خدمات در حال کاهش شکاف در دو حوزه اول است، اما تولید همچنان اشتغال بیشتری را ارائه می‌دهد.
با رشد فناوری شروع کنید. کارخانه‌ای در کشوری فقیر، انسان و ماشین را به هم نزدیک می‌کند و یک کارگر غیرماهر را در مرز فناوری قرار می‌دهد. سپس با پیشرفت فناوری، کارگر همچنان بهره‌ورتر می‌شود. خدمات قابل تجارت نمی‌توانند کارگران غیر ماهر را به این شیوه جذب کنند. با این حال، همان‌طور که بانک جهانی نشان داده است، از دهه۱۹۹۰، رشد بهره‌وری نیروی کار در اقتصادهای نوظهور خارج از شرق آسیا تقریبا به همان میزان تولید در خدمات افزایش یافته است و بهره‌وری خدمات در اقتصادهای نوظهور سریع‌تر از اقتصادهای ثروتمند رشد کرده است. علاوه بر این، هوش مصنوعی ممکن است به زودی آسانسور پیشرفت دیگری را به کارگران خدمات ارائه دهد. دو آزمایش نشان داده است که ابزارهای هوش مصنوعی به کارگران با دانش کم مهارت کمک می‌کنند تا هنگام نوشتن نسخه بازاریابی و ارائه خدمات به مشتریان، با افراد ماهرتر هماهنگ شوند.
به‌رغم نکات منفی رویکرد خدمات محور به توسعه، به ویژه زمانی که نوبت به ارائه مشاغل مناسب در تعداد زیاد می‌رسد، امروزه اقتصادهای در حال توسعه انتخاب‌های کمتری نسبت به گذشته دارند. بنابراین دولت‌هایی که می‌خواهند رشد را تقویت کنند، باید روی چیزهای مختلفی تمرکز کنند؛ درحالی‌که آنها زمانی دلیلی داشتند که اطمینان حاصل کنند کارگران می‌توانند به راحتی از مزارع به کارخانه‌ها انتقال یابند، امروز بهتر است به سرمایه انسانی در میان کارگران یقه‌سفید آینده توجه کنند.