در طول 40 سال اخیر، همواره ضریب جینی مناطق شهری بالاتر از روستاها بوده و فقط در یک سال این شاخص در هر دو منطقه به یک عدد برابر رسیده است. تازه‌ترین آمارها نیز نشان می‌دهد که ضریب جینی در روستاها کاهش یافته اما در شهرها بالاتر رفته است...

معمولا سطح دستمزدها در مناطق شهری بالاتر از مناطق روستایی است و به دلیل نحوه توزیع امکانات بین این دو منطقه، به طور طبیعی سطح هزینه ساکنان مناطق شهری از سطح هزینه ساکنان مناطق روستایی بالاتر است. این موارد در کنار عواملی دیگر سبب می‌شود تا نابرابری درآمدی بین طبقات مختلف جامعه در شهرها و روستاها متفاوت باشد.
داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که مناطق شهری و روستایی ایران هر کدام در بازه‌های زمانی متفاوت، اما نزدیک به هم، بالاترین و پایین‌ترین سطوح نابرابری درآمدی را تجربه کرده‌اند. همچنین، در طول 40 سال گذشته در همه مقاطع زمانی بجز یک سال، نابرابری درآمدی و ضریب جینی در شهرها بالاتر از روستاها بوده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که در بازه‌هایی که یارانه پرداخت شده، ضریب جینی تا حدی کاهش یافته اما در ادامه و با تداوم تورم های بالا، اثر یارانه‌ها کم شده و ضریب جینی دوباره بالا رفته است.
معیارهایی از نابرابری درآمدی و اختلاف طبقاتی؛ ضریب جینی
ضریب جینی یکی از شاخص‌های اقتصادی است که از آن برای سنجش وضعیت رفاه استفاده می‌شود. این شاخص مقادیری بین صفر و یک دارد. هر چه ضریب جینی به صفر نزدیک‌تر باشد، سطح نابرابری کم‌تر است و هر چه این شاخص به سمت یک حرکت کند، نابرابری درآمدی افزایش می‌یابد. البته، چون این عدد به صورت اعشاری نمایان می‌شود برای فهم بهتر آن می‌توان ضریب جینی را به درصد تبدیل کرد که در‌ آن صورت، برابرترین وضعیت را «صفر درصد» و نابرابرترین وضعیت را «100 درصد» نشان می‌دهد.
مرکز آمار ایران هر ساله این شاخص را به تفکیک مناطق شهری و روستایی اعلام می‌کند. علت این تفکیک آن است که ساکنان مناطق شهری سطح دستمزد و هزینه متفاوتی از ساکنان روستا دارند و طبقات درآمدی و هزینه‌ای در شهر و روستا بر هم منطبق نمی‌شود؛ به همین علت این شاخص به صورت جداگانه برای هر منطقه محاسبه و اعلام می‌شود.
البته در تحلیل ضریب جینی باید به دو نکته نیز توجه داشت؛ اول آن که کاهش ضریب جینی تنها «کاهش نابرابری» را نشان می‌دهد و به کیفیت آن توجهی ندارد. برای مثال، اگر ساکنان مناطق شهری با هم فقیرتر شوند نیز ضریب جینی کاهش می‌یابد در حالی که اتفاقی منفی از نظر رفاهی برای آن‌ها رخ داده است. دومین نکته نیز به این مسئله اشاره دارد که ممکن است ضریب جینی ثابت بماند در حالی که خانوارها در طبقات جامعه جابجا شده‌اند اما نحوه جابجایی به طوری بوده که ضریب جینی تغییری نکرده است.
بنابراین، ضریب جینی را باید تنها به عنوان شاخصی در نظر گرفت که یک نگاه کلی درخصوص وضعیت رفاهی جامعه ایجاد می‌کند و برای تحلیل جزئیات باید به شاخص‌های دیگری رجوع کرد.
فاصله نابرابری درآمدی در شهر و روستا
طبق داده‌های مرکز آمار، در طول 39 سال اخیر همواره ضریب جینی مناطق شهری بالاتر از مناطق روستایی بوده و این شاخص تنها در یک سال (1377) در هر دو منطقه به یک نرخ رسیده است.
در این روند بلند مدت،‌ بالاترین ضریب جینی مناطق شهری 43.4 درصد بوده که در سال 1366 به ثبت رسیده است. البته طبق اعلام مرکز آمار، شاخصی که برای سال‌ها 1366 و چند سال دیگر اعلام شده «غیروزنی» و ما بقی سال‌ها «وزنی» است.
در حالی که ساکنان مناطق شهری بالاترین سطح نابرابری درآمدی خود در طول 39 سال اخیر را در سال 66 تجربه کرده‌اند، این تجربه برای ساکنان مناطق روستایی در سال 69 رخ داده است. در این سال، ضریب جینی این مناطق 41.8 درصد اعلام شده است. همانطور که پیش‌تر به آن اشاره شد نیز در سال 1377 ضریب جینی مناطق شهری و روستایی به 40.7 درصد رسیده و با هم برابر شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال‌های 1370 تا 1389، فاصله ضریب جینی مناطق شهری و روستایی نسبت به سال‌های قبل از این بازه زمانی کاهش یافته و حتی در برخی سال ها مثل 1389 بسیار به هم نزدیک شده است. به عبارت دیگر، با این رخداد سطح نابرابری درآمدی و اختلاف طبقاتی در شهرها و روستاها به طور نسبی شبیه به هم بوده است.
یارانه‌ها؛ مسکن موقت نابرابری درآمدی
از سال 1389 به صورت ناگهانی اُفت شدیدی در ضریب جینی مناطق شهری و روستایی رخ می‌دهد. برای مثال، این شاخص در مناطق شهری از 38.4 درصد به 35.1 درصد در سال 92 می‌رسد. این کاهش در روستاها نیز از 38 درصد به 32.4 درصد بوده است.
علت این رخداد، اجرای طرح «هدفمندسازی یارانه‌ها» در سال 1389 است. در این سال، به دلیل یک پرداخت نقدی جداگانه که رقم آن نیز به نسبت تورم آن سال قابل توجه بوده، سطح رفاه خانوار افزایش یافته و اختلاف طبقاتی کاهش یافته است. با این حال، با گذشت زمان و تداوم نرخ‌های تورم بالا به نظر می‌رسد اثر این یارانه‌ها کاهش یافته و دوباره ضریب جینی،‌ خصوصا در مناطق شهری، از سال 93 تا 97 صعودی شده است.
در مناطق روستایی نیز اگر چه روند کلی ضریب جینی در بازه زمانی یاد شده صعودی است اما نوسانات و فراز و فرودهای بیشتری را نسبت به شهرها تجربه کرده است.
به گزارش اکوایران، مجددا، در سال 98 و با پرداخت یارانه بنزین و کمک‌معیشتی کرونا ضریب جینی هم در شهرها و هم در روستاها کاهش یافته اما از سال بعد افزایشی شده و یارانه‌ها کارایی قبل را نداشته است. همچنین، در سال 1401 و همزمان با حذف تخصیص ارز ترجیحی 4 هزار و 200 تومانی و در پی آن پرداخت یارانه‌های 300 و 400 هزار تومانی ضریب جینی در شهرها کاهش یافته است. البته، این شاخص در روستاها بالاتر رفته و به نظر می‌رسد در همان سال از اعطای یارانه‌ها اثر نگرفته است.
آخرین آمارها حاکی از آن است که ضریب جینی در مناطق شهری در سال 1402 نسبت به سال 1401 افزایش یافته و به 38.2 درصد رسیده است. در مقابل، این شاخص در روستاها کاهشی بوده و به 35.8 درصد اُفت کرده است.