تنش‌های سیاسی و ژئوپلیتیک روزبه‌روز در حال افزایش است و افزایش شاخص فاصله ژئوپلیتیک به‌خوبی نمایانگر گسترش موانع سیاسی بر سر راه مبادلات اقتصاد بین‌المللی است. در چنین فضایی روند تجارت‌جهانی بیش از پیش با هزینه‌های بسیار مواجه می‌شود و کشورها را به اتخاذ تصمیم‌های نادرست در عرصه اقتصادی سوق می‌دهد...

راه‌های تجاری از گذشته‌‌‌‌‌‌‌های دور مساله‌ای محوری و مهم برای رشد اقتصادی و تجاری کشورهای دنیا بوده‌است. از طریق همین راه‌ها بود که امپراتوری چین در قرون‌وسطا به رشد و رونق رسید، ‌‌‌‌‌‌‌ بریتانیا با تکیه بر نیروی دریایی خود، راه را برای تجار و بازرگانان انگلیسی باز کرد و نیاز به یافتن مسیر تجاری جدیدی که بتواند اروپا را از وابستگی به امپراتوری عثمانی نجات دهد، موجب تصرف قاره آمریکا توسط اروپاییان شد. جاده‌‌‌‌‌‌‌ها، دریاها و تنگه‌‌‌‌‌‌‌های آبی، ‌‌‌‌‌‌‌ گاهی ثروت را جابه‌‌‌‌‌‌‌جا می‌کردند و جایی مرگ را برای مردمان سرزمین‌‌‌‌‌‌‌های دور و نزدیک به ارمغان می‌آوردند. بسته به اوضاع و شرایط جهان، در پاره‌‌‌‌‌‌‌ای از مواقع، دریاها محل جنگ و منازعه قدرت‌های بین‌المللی و محلی شده‌است و در این جنگ‌‌‌‌‌‌‌ها مولفه‌‌‌‌‌‌‌ای که نقش برگ برنده را برای طرفین درگیر بازی می‌کرد، تنگه‌‌‌‌‌‌‌های آبی بود. باید به یاد آورد که دو تنگه بسفر و داردانل در خلال جنگ‌های جهانی، نقشی تعیین‌کننده بازی کردند و جایگاه این نقاط استراتژیک‌ در دنیای امروز را بازهم به نمایش گذاشتند. کانال سوئز یک مسیر آبی دست‌ساز تقریبا ۲۰۰‌کیلومتری است که مدیترانه را به دریای سرخ وصل می‌کند و مسیر کشتیرانی مهمی محسوب می‌شود. دومین جنگ اعراب و اسرائیل، ‌‌‌‌‌‌‌ با شرکت بریتانیا و فرانسه در حمایت از اسرائیل در‌برابر مصر برای بازپس‌‌‌‌‌‌‌گیری کانال سوئز رخ‌داد. تنگه پاناما، ‌‌‌‌‌‌‌ دو اقیانوس آرام و اطلس را به یکدیگر متصل می‌کند و سالانه پذیرای کشتی‌های تجاری بسیاری به جهت عبور کالا است.
کانال‌های حیاتی؛ گلوگاه‌های تجارت‌جهانی
دو رگ حیاتی تجارت دریایی جهان، کانال سوئز و پاناما، از تلاطم امواج ناشی از تنش‌های سیاسی و تغییرات آب‌وهوایی به‌شدت متاثر شده‌اند. این اختلالات نه‌تنها زنجیره‌های تامین جهانی را تحت‌فشار گذاشته و رشد اقتصادی را کند کرده‌اند، بلکه هزینه‌ها را افزایش داده، الگوهای تجاری را دگرگون ساخته و جریان حیاتی انرژی و مواد غذایی را مختل کرده‌اند. این وضعیت، به‌ویژه برای اقتصادهای آسیب‌‌‌‌‌‌‌پذیر، خطرات جدی برای امنیت غذایی ایجاد‌کرده‌است.
کاهش شدید ترافیک کانال‌ها
براساس گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان‌ملل (آنکتاد)، جدیدترین آمار‌ها نشان می‌دهند که تعداد کشتی‌هایی که روزانه از کانال سوئز عبور می‌کنند به پایین‌ترین سطح خود رسیده‌است. تا اواسط اکتبر ۲۰۲۴، به‌طور متوسط تنها ۳۳ کشتی در روز از این کانال عبور کرده‌اند که نسبت به اوج ترافیک آن ۵۷‌درصد کاهش داشته‌است، همچنین این عدد در مقایسه با مدت مشابه سال‌گذشته ۵۵‌درصد کمتر است. این کاهش شدید ترافیک نشان می‌دهد که فعالیت‌های دریایی در این منطقه به‌شدت تحت‌تاثیر قرارگرفته‌‌‌‌‌‌‌اند، درحالی‌که تردد در کانال سوئز به‌شدت کاهش ‌یافته‌است، کانال پاناما نشانه‌هایی از بهبود و احیا را از خود نشان می‌دهد. آمار‌ها حاکی از آن است که تا اواسط اکتبر ۲۰۲۴، به‌طور متوسط روزانه ۳۰ کشتی از این کانال عبور کرده‌اند، اگرچه این رقم نسبت به اوج ترافیک گذشته ۳۰‌درصد کاهش‌یافته‌است، اما در مقایسه با سال‌گذشته تنها ۴‌درصد افت را نشان می‌دهد و مهم‌تر از آن، ۴۰‌درصد بیشتر از کمترین میزان تردد در اوایل سال‌۲۰۲۴ است. این بهبود نسبی در ترافیک کانال پاناما، نویدبخش آینده‌‌‌‌‌‌‌ای روشن‌‌‌‌‌‌‌تر برای این مسیر آبی حیاتی است.
به دلیل اختلالات ایجادشده در مسیرهای اصلی دریایی، تعداد کشتی‌هایی که مجبور می‌شوند مسیر طولانی‌‌‌‌‌‌‌تر و پرهزینه‌‌‌‌‌‌‌تری را دور تا دور قاره آفریقا طی کنند، به‌شدت افزایش یافته‌است. این افزایش ۸۹‌درصدی ترافیک دریایی در «دماغه امید نیک» نشان می‌دهد که بسیاری از شرکت‌های کشتیرانی برای حفظ جریان کالاهای خود، ناچار به انتخاب این مسیر جایگزین شده‌اند، با این‌حال این تغییر مسیر علاوه‌بر افزایش قابل‌‌‌‌‌‌‌توجه هزینه‌ها و زمان حمل‌ونقل، باعث افزایش چشمگیر انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌‌‌‌ای و آلودگی محیط‌زیست نیز می‌شود.
برای مثال‌ یک کشتی کانتینری بزرگ که معمولا ۲۰ تا ۲۴‌هزار کانتینر ۲۰ فوتی را بین آسیای‌شرقی و اروپا جابه‌‌‌‌‌‌‌جا می‌کند، اگر مجبور شود به‌جای عبور از کانال سوئز، مسیر طولانی‌‌‌‌‌‌‌تر دور آفریقا را طی کند، هزینه‌های اضافی قابل‌توجهی را متحمل خواهدشد. تنها بابت انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌‌‌‌ای و طبق قوانین اتحادیه اروپا، این کشتی در هر سفر حدود ۴۰۰‌هزار دلار جریمه خواهد پرداخت.
مسیرهای طولانی‌‌‌‌‌‌‌تر، هزینه‌های بالاتر
وقتی کشتی‌‌‌‌‌‌‌ها مجبور می‌شوند مسیرهای طولانی‌‌‌‌‌‌‌تری را طی کنند، مشکلات زیادی به‌وجود می‌آید. این مسیرهای طولانی‌‌‌‌‌‌‌تر باعث افزایش ترافیک در بندرها، مصرف سوخت بیشتر، هزینه‌های بالاتر برای استخدام خدمه و بیمه و حتی افزایش خطر دزدی دریایی می‌شود، در نتیجه‌ هزینه‌های کلی حمل‌ونقل بالا می‌رود و مقدار زیادی گازهای گلخانه‌‌‌‌‌‌‌ای تولید می‌شود که به محیط‌زیست آسیب می‌زنند. در سال‌2023، مسافت کلی‌ای که کالاها با کشتی طی کردند حدود 4.2‌درصد افزایش یافت. این افزایش باعث شد تا فشار بیشتری بر زنجیره‌های تامین کالاها وارد شود و کالاها با تاخیر بیشتری به مقصد برسند، همچنین از اواسط سال‌2024 به این طرف، به دلیل مشکلات در دریای سرخ و کانال پاناما، بسیاری از کشتی‌‌‌‌‌‌‌ها مجبور شدند مسیر خود را تغییر دهند. این تغییر مسیر باعث شد تا تقاضا برای کشتی‌‌‌‌‌‌‌ها 3‌درصد و تقاضا برای کشتی‌های کانتینری 12‌درصد افزایش یابد. بندرهای بزرگی مانند سنگاپور و بندرهای مدیترانه نیز با مشکلاتی مواجه شده‌اند. این بندرها به دلیل افزایش تقاضا برای انتقال کالا از یک کشتی به کشتی دیگر، بسیار شلوغ شده‌اند و همین امر باعث ایجاد تاخیر در حمل‌ونقل کالاها شده‌است.
اقتصادهای آسیب‌‌‌‌‌‌‌پذیر، بیشترین ضربه را می‌خورند
کشورهای کوچک جزیره‌‌‌‌‌‌‌ای و کشورهایی که خیلی فقیر هستند، بیش از همه از این مشکلات آسیب می‌بینند. اگر مشکلاتی که در حمل‌ونقل دریایی وجود دارد، مثل بسته‌شدن بخشی از دریای سرخ و اختلال در کار کانال پاناما، تا پایان سال‌2025 ادامه پیدا کند، قیمت کالاها در سراسر دنیا حدود 0.6‌درصد افزایش پیدا می‌کند. کشورهایی که جزیره هستند و خیلی کوچک‌‌‌‌‌‌‌اند، بدترین شرایط را تجربه خواهند کرد. قیمت کالاهای اساسی مثل غذاهای آماده در این کشورها ممکن است تا 1.3‌درصد گران شود و به‌طور کلی، قیمت‌ها حدود 0.9‌درصد افزایش پیدا کند. این کشورها خیلی به کشتی‌هایی که کالاها را جابه‌‌‌‌‌‌‌جا می‌کنند، وابسته‌‌‌‌‌‌‌اند، چون بیشتر چیزهایی که مردم این کشورها نیاز دارند، از راه دریا وارد می‌شود، اما متاسفانه‌ در چند سال‌گذشته، ارتباط دریایی این کشورها با بقیه دنیا خیلی کمتر شده‌است. حالا این کشورها 10‌برابر کمتر از بقیه کشورها به شبکه‌‌‌‌‌‌‌های حمل‌ونقل جهانی متصل هستند. همچنین مشکلاتی که در حمل‌ونقل دریایی پیش‌می‌آید، می‌تواند تامین انرژی جهان را با خطر مواجه کند. وقتی کشتی‌هایی که نفت، گاز و سایر مواد سوختی را جابه‌‌‌‌‌‌‌جا می‌کنند، با مشکل روبه‌رو می‌شوند، رساندن این مواد به مصرف‌کنندگان با مشکل مواجه می‌شود و ممکن است کمبود انرژی رخ دهد.
نیاز به اقدام فوری
گزارش جدید آنکتاد در مورد حمل‌ونقل دریایی، به ما هشدار می‌دهد که مشکلات زیادی در تجارت‌جهانی وجود دارد. این مشکلات به دلیل آسیب‌پذیری‌‌‌‌‌‌‌هایی است که در مسیرهای دریایی مهم ایجاد شده‌اند. این سازمان جهانی از همه کشورها می‌خواهد که سریع و هماهنگ دست به‌کار شوند تا از ادامه این مشکلات جلوگیری کنند و تجارت‌جهانی را حفظ کنند.به گزارش دنیای اقتصاد، مشکلاتی که برای کانال‌های سوئز و پاناما پیش‌آمده است، نشان می‌دهد که چقدر سیستم جهانی حمل‌ونقل کالا شکننده است. این سیستم به‌راحتی می‌تواند به‌خاطر اتفاق‌هایی مثل تغییرات آب‌وهوایی یا مشکلات سیاسی از کار بیفتد. بیشتر از 80‌درصد از کالاهایی که در دنیا جابه‌‌‌‌‌‌‌جا می‌شوند، از راه دریا حمل می‌شوند، پس خیلی مهم است که راه‌های دریایی تقویت شوند و کشتی‌هایی ساخته شوند که آلودگی کمتری ایجاد می‌کنند. این کار باعث می‌شود کالاها بتوانند به‌راحتی به همه‌جای دنیا ارسال شوند.