طبق بررسی‌های صورت‌گرفته، اخطار اتحادیه اروپا به صادرکنندگان پسته کشورمان اقدام تازه‌ای نبوده و از دو سال پیش یعنی سال ۱۴۰۱، اتحادیه اروپا به ایران اعلام کرده استاندارد‌هایش در مورد آفلاتوکسین پسته را سختگیرانه‌تر خواهد کرد...

در روزهای اخیر خبری مبنی‌بر لغو صادرات پسته ایرانی به اتحادیه اروپا از تاریخ 28 آبان‌ماه (18 نوامبر) سال جاری توسط مظفر محمدی، عضو هیئت‌مدیره انجمن پسته ایران منتشر شد. گفته می‌شود اتحادیه اروپا دلیل لغو صادرات این محصول را آلودگی به قارچ آفلاتوکسین ذکر کرده است. طبق آمارهای منتشرشده از انجمن پسته ایران، طی سال گذشته ایران 112 هزار تن پسته به کشورهای مختلف صادر کرده که از این مقدار، تنها 7 درصد از آن به کشورهای عضو اتحادیه اروپا صادر شده است. عضو اتحادیه صادرات پسته، ضمن تایید خبر ممنوعیت صادرات پسته ایرانی به اتحادیه اروپا، می‌گوید با رایزنی‌های صورت‌گرفته توسط اتحادیه و سایر نهادها، اتحادیه اروپا 6 ماه دیگر به تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته ایران مهلت داده تا در راستای بهبود کیفیت پسته و رفع آلودگی آفلاتوکسین، اقدامات لازم را انجام دهند. به گفته وی، اتحادیه اروپا حدود یک‌سال پیش هشدارهایی را درباره امکان ممنوعیت ورود پسته ایران به اتحادیه اروپا داده بود، اما به دلیل برخی سهل‌انگاری‌ها اقدامات لازم برای رفع آلودگی‌ها و بهبود کیفیت پسته تولیدی صورت نگرفته است.
   ماجرای اخطار اروپاپی‌ها
طبق بررسی‌های صورت‌گرفته، اخطار اتحادیه اروپا به صادرکنندگان پسته کشورمان اقدام تازه‌ای نبوده و از دو سال پیش یعنی سال ۱۴۰۱، اتحادیه اروپا به ایران اعلام کرده استاندارد‌هایش در مورد آفلاتوکسین پسته را سختگیرانه‌تر خواهد کرد. در واکنش به این پیام، مقامات دولتی ایران صرفاً چند جلسه پیرامون آن گذاشتند، جلساتی که منتهی به نتیجه قابل قبول و تغییر وضعیتی نشد. شهباز حسن‌پور، نماینده مجلس در جمع فعالان بخش خصوصی اذعان داشته گزارش‌های رسیده از تجار خشکبار در کشور حاکی از آن است که در این دو سال مسئولان دولتی صرفاً به دلیل بازگشت ارز حاصل از صادرات، تجار را در تنگنا قرار داده‌اند. اما دیگر این اظهارات از نگاه تحلیلگران طبیعتاً سودی برای تجار پسته ندارد. با وجود مهلت مجدد اتحادیه اروپا به ایران اما همچنان این نگرانی وجود دارد که با شرایط موجود صادرات پسته به اروپا متوقف شود.
اتحادیه صادرکنندگان خشکبار ایران معتقد است وزارت جهاد کشاورزی پیش از این به اخطار‌های اتحادیه اروپا واکنش قانع‌کننده‌ای نداشته و همچنین به دلیل تأخیر در پاسخگویی به این اخطار‌ها، اتحادیه اروپا اعلام کرده که از تاریخ ۱۸ نوامبر (۲۸ آبان) اجازه واردات پسته ایران را نمی‌دهد. این درحالی‌ است که وزارت کشاورزی نیز در این زمینه اطلاع‌رسانی نکرد تا اینکه اتحادیه صادرکنندگان خشکبار ایران حدود دو هفته پیش از این موضوع آگاهی پیدا کرده و در حال حاضر رئیس اتحادیه صادرات خشکبار کشور به همراه یک متخصص آزمایشگاهی به اروپا سفر کرده‌اند و در جلسات گوناگون به طرف اروپایی متعهد شده‌اند شرایطی را فراهم کنند که مجدداً رضایت اتحادیه برای تداوم خرید پسته از ایران جلب شود، لذا اتحادیه اروپا به عنوان آخرین فرصت به ایران مهلت داده تا ایران بتواند مانع افزایش آفلاتوکسین در محصول پسته شود.
   وزارت جهادکشاورزی: فقط 11 درصد صادرات مشکل داشت
سیامک شهریاری، عضو هیئت‌رئیسه صادرات خشکبار کشور درباره راه‌حل نهایی برای کسب رضایت مجدد اتحادیه اروپا به تلاش‌های بخش خصوصی تأکید کرده و بیان کرده که درنهایت همچنان وزارت کشاورزی اقدام مقتضی را در این زمینه انجام نداد و بخش خصوصی وارد عمل شده است. این در حالی است که طی جلسات گوناگون اتحادیه صادرات خشکبار درباره این اتفاق با وزارتخانه، تنها واکنش وزارت جهاد کشاورزی، اعلام ممنوعیت صادرات پسته ایران به اتحادیه اروپا بوده است. همچنین شهریاری، عضو هیئت‌رئیسه صادرات خشکبار ایران ایجاد آفلاتوکسین را برآمده از فراوری نادرست و برداشت دیرهنگام پسته دانست و نظارت بر این موضوع را وظیفه وزارت کشاورزی دانست و تأکید داشت: «وزارت کشاورزی باید به این امر ورود کند و مانع این خطا‌ها شود.»
در مقابل وزارت جهاد کشاورزی نظر دیگری دارد. در همین راستا معاون امور باغبانی وزیر جهاد کشاورزی عامل برگشت ۱۶ محموله از ۲۲۶ محموله پسته صادر شده به اتحادیه اروپا را صرفاً اختلاف فنی بر سر پروتکل‌های بهداشتی اعلام کرده و اذعان داشته صادرات هر محصول تابعی از پروتکل‌ها و برنامه اقدام مورد توافق طرفین است، همچنین در صادرات پسته به اروپا هم از این قاعده تبعیت شده و همه محصولات صادراتی گواهی سلامت را از سازمان غذا و دارو دریافت کرده‌اند. در ادامه محمدمهدی برومندی، معاون وزیر جهاد کشاورزی در رابطه با جزئیات ممنوعیت صادرات پسته ایران اظهار داشته است: «تنها 26 مورد از صادرات ۲۲۶ محموله پسته به اتحادیه اروپا دارای اشکال بوده، همچنین در ۶ ماهه اول سال ۲۰۲۴ میلادی ۲۲۶ محموله پسته به وزن ۵ هزار تن با گواهی سلامت سازمان غذا و دارو به اروپا صادر شده که فقط ۲۶ مورد از آن اخطار بهداشتی دریافت کرده است.»
اما معاون وزیر جهاد کشاورزی نظری مخالف اتحادیه صادرات خشکبار کشور درمورد زمان بررسی اخطار‌ها دارد و معتقد است وزارتخانه به محض دریافت اخطار از جانب اتحادیه اروپا تلاش کرده پاسخ همه موارد فوق را از طریق وبیناری و مکاتبات وزارت امور خارجه به اتحادیه ارائه دهد. معاون امور باغبانی وزیر جهاد کشاورزی درباره تلاش‌های وزارتخانه برای حل معضل ایجادشده بین ایران و اتحادیه اروپا اظهار داشت: «برای رفع این اختلاف، نظرات خود را از طریق سفیر ایران در بروکسل به اروپا اعلام کرده‌ایم و انتظار می‌رود موارد اختلافی ظرف روز‌های آتی مرتفع شود.» برومندی با اشاره به اینکه اخطار‌های اعلام‌شده از اتحادیه اروپا به سایر کشور‌ها نیز بوده، تکمیل کرد: «از ۲۶ اخطار ثبت شده، هفت فقره مربوط به یکی از کشور‌های همسایه و سه مورد مربوط به فروشگاه‌های اتحادیه اروپا بوده که به حساب ایران ثبت شده است. در همین راستا، کشور‌هایی مانند آمریکا و ترکیه اخطار‌هایی دریافت کرده‌اند و قرار است کشور‌های مقصد، محموله مورد نظر را برای بررسی و ارزیابی به کشور مبدأ مرجوع کنند.»
   سهم اروپا فقط 7 درصد
نگاهی به داده‌های صادرات پسته ایران نشان می‌دهد در سال 1402 حجم صادرات پسته ایران حدود 112 هزار تن بوده که از این مقدار، 24 درصد از آن به کشور‌های مشترک‌المنافع (شامل روسیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و غیره) صادر شده است. کشور‌های شرق دور (شامل چین، ژاپن، کره، مالزی، هنگ‌کنگ، ویتنام و غیره) با سهم 22 درصدی در رتبه دوم قرار داشته، کشور‌های شبه‌قاره هند (شامل هند، بنگلادش، افغانستان، نپال، پاکستان و سریلانکا) با 21 درصد در رتبه سوم. دو بازار صادرات مجدد (شامل ترکیه و امارت) با سهم 14 درصدی در رتبه چهارم، خاورمیانه با سهم 8 درصدی در رتبه پنجم و اتحادیه اروپا با سهم 7 درصدی در رتبه ششم قرار داشته است. این وضعیت تا قبل از تحریم‌های سال 1390 و همچنین تحریم‌های سال 1397 متفاوت از امروز بوده است، به‌طوری‌که در سال‌های 1384 تا 1389 سهم کشور‌های شرق دور 30 تا 40 درصد، سهم اتحادیه اروپا 15 تا 20 درصد، سهم شبه‌قاره هند 4 تا 6 درصد و سهم کشور‌های مشترک‌المنافع 10 تا 12 درصد بوده است.
   سقوط 65 درصدی صادرات به اروپا در 20 سال اخیر
نگاهی به آمار‌های صادراتی ایران اعم از بخش‌های مختلف صادرات غیرنفتی کشور نشان می‌دهد طی یک دهه اخیر صادرات اغلب بخش‌های غیرنفتی به اتحادیه اروپا روند کاهشی شدیدی داشته است. یکی از این اقلام، صادرات پسته است. محدودیت‌های تحریمی و ترس از عدم انجام رفع تعهدات ارزی موجب شده کشاورزان ایران حتی به‌رغم معافیت‌های تحریمی ظاهری در بخش کشاورزی نیز ریسک صادرات به کشور‌های اروپایی را نپذیرند. طبق آمار‌های نمودار و جدول، سهم اتحادیه اروپا از صادرات پسته ایران تا سال 1388 بین 15 تا 20 درصد بوده که با سقوط 65 درصدی به 7 درصد در سال گذشته رسیده است. این وضعیت را در مورد کشور‌های شرق دور (شامل چین، ژاپن، کره، مالزی، هنگ‌کنگ، ویتنام و غیره) نیز می‌توان مشاهده کرد. درحالی‌که تا سال 1396 بین 30 تا حتی 45 درصد از صادرات پسته ایران به بازار این کشور‌ها صادر می‌شد، پس از تحریم‌های سال 1397 این وضعیت روند کاهشی به خود گرفته است. کاهش شدید صادرات ایران به هنگ‌کنگ و در مرتبه بعدی به کشور‌هایی همچون ژاپن و کره جنوبی از دلایل این موضوع بوده است. طبق آمار‌ها، در سال‌های 1384 تا 1396 عمده صادرات پسته ایران در شرق دور وارد کشور هنگ‌کنگ شده اما در سال‌های اخیر این مقدار به شدت روند کاهشی داشته و چین به رتبه اول بازگشته است.
   سبقت آمریکا با سرعت 4 برابری از ایران
براساس گزارش رسمی انجمن پسته ایران، در سال گذشته  مجموع تولید پسته در جهان حدود 926 هزار تن بوده که از این مقدار، 424 هزار تن معادل 46 درصد از آن را آمریکا تولید کرده؛ ترکیه با تولید 277 هزار تن و سهم 30 درصدی، در رتبه دوم، ایران با تولید 190 هزار تنی و سهم 21 درصدی در رتبه سوم و در ادامه سوریه با 11 هزار تن و سهم یک درصدی، یونان با 8 هزار تن و سهم کمتر از یک درصد و سایر کشورهای نیز با تولید 15 هزار تن و سهم 2 درصدی قرار دارند.
آمارهای انجمن پسته ایران نشان می‌دهد از اوایل پیروزی انقلاب اسلامی تا سال 1389 تولید پسته ایران همواره بالاتر از تولید آمریکا بوده. این میزان در سال‌های 1390 تا 1394 نیز تاحدودی برقرار بوده و شکاف تولید دو کشور چندان زیاد نیست اما از سال 1395 به بعد تولید پسته آمریکا با رشد عجیب و غریبی از تولید پسته ایران فاصله گرفته و بعضا 4 برابر تولید ایران شده است. 
بلومبرگ در سال‌های گذشته در گزارش تحلیلی در این خصوص می‌نویسد‌ با گذشت بیش از 40 سال رقابت ژئوپلیتیک بین ایران و آمریکا، کشاورزان آمریکایی به لطف سیاست‌های خصمانه کشورشان در قبال ایران، تغییرات اقلیمی و سیاست‌های نادرست دولت ایران در زمینه مدیریت اقتصادی و منابع آبی توانسته‌اند مقام نخست تولید‌کننده پسته جهان را از این کشور بگیرند.
بلومبرگ در این گزارش مدعی شد طی سال‌های 2004 تا 2009 میلادی ایران به طور متوسط 40 درصد پسته جهان را تولید می‌کرد؛ در حالی که سهم آمریکا در این مدت 33 درصد بود. اما طی سال‌های 2014 تا 2019 این وضعیت وارونه شد. در بازه زمانی اخیر 47 درصد از سهم تولید جهانی پسته به آمریکا رسید و سهم ایران به 27 درصد کاهش یافت.
در گزارش بلومبرگ آمده است‌ از نگاه ژئوپلیتیک یک توضیح برای افت جایگاه ایران در تولید پسته جهان وجود دارد. مزارع بزرگ پسته در کالیفرنیا کسب‌وکارهای چند میلیون دلاری‌ای‌اند که لابی‌گرهای قدرتمند آنها تمام تلاش خود را برای وضع محدودیت‌های بیشتر بر رقیب اصلی خود یعنی ایران به کار می‌بندند. از سال 1979 تاکنون آمریکا سیاست خود را از ممنوعیت واردات پسته ایرانی به وضع تعرفه‌های وارداتی تنبیهی بیش از 24 درصدی و مجدداً ممنوعیت واردات پسته ایران تغییر داده است. تعرفه‌های بالا و ممنوعیت واردات پسته ایران با تحریم‌های اقتصادی گسترده‌تری که موجب محدود شدن تأمین مالی پروژه‌ها در ایران شده همزمان گشته است؛ تفاوتی نمی‌کند که این سرمایه‌گذاری‌ها در صنعت نفت ایران باشد یا بخش کشاورزی این کشور.
علاوه بر تحریم‌ها و سیاست‌های خصمانه آمریکا، تغییرات اقلیمی مهم‌ترین نقش را در افت تولید پسته ایران داشته‌اند. این وضعیت را می‌توان در افت‌و‌خیز تولید و نوسان‌های سالانه آن همزمان با تغییرات اقلیمی و کاهش و افزایش بارندگی‌ها مشاهده کرد. همچنین به گفته فعالان این بخش، در سال‌های اخیر قطعی برق بخش کشاورزی نیز در کاهش تولید و افت کیفیت آن نقش مؤثری داشته است. پرواضح است افزایش تولید مزارع پسته در ایران نیازمند سرمایه‌گذاری در تجهیزات مدرن آبیاری قطره‌ای و مدیریت کارآمد منابع آبی پسته است؛ امری که در کشورمان به اندازه آمریکا جدی گرفته نشده است.