دور جدید تحریم‌های اتحادیه اروپا دیروز در حالی علیه کشتیرانی ایران اعمال شد که روابط تهران با پایتخت‌های اروپایی در بدترین دوران خود در چند دهه گذشته قرار دارد. روابطی که از مرداد ۱۴۰۱ و پس از توقف مذاکرات احیای برجام و سپس ناآرامی‌های اواخر شهریور همین سال، در مسیر افزایش تنش‌ها قرار دارد...

چرایی این را که روابط جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا به خصوص تروئیکای اروپایی و در راس آنها آلمان به این سمت و سو هدایت شده را باید به جنگ اوکراین و آنچه حمایت‌های جمهوری اسلامی از روسیه خوانده می‌شود، ارتباط داد. با توجه به اهمیت اوکراین در چشم‌انداز امنیتی اروپا، ریشه تخاصم بین ایران و قاره سبز به معادلات این بحران بازمی‌گردد که از ۵ اسفند ۱۴۰۰ به این سو در روابط ایران و اروپا سایه افکنده است.
اروپا بارها تهران را متهم به فرستادن پهپاد و سپس موشک‌های بالستیک به مسکو برای استفاده در جنگ اوکراین کرده این در حالی است که خود ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین ماه گذشته اعتراف کرد که ایران هنوز موشک‌هایش را به روسیه تحویل نداده است؛ همچنین فراتر از این تصویر، خود مقامات جمهوری اسلامی ایران نیز تاکید کرده‌اند که نه تنها موشکی به روسیه نداده‌ایم، بلکه قصدی هم برای انجام این کار در حال حاضر نداریم.
در همین ارتباط سخنگوی وزارت خارجه ایران روز دوشنبه ۲۸ آبان گفت: در شرایطی که مقامات اوکراین خودشان اذعان دارند به اینکه ادعاهای مربوط به انتقال موشک بالستیک از ایران به روسیه صحت نداشته، انتظار می‌‌رفت که مقامات اروپایی در اقدامات تحریمی قبلی خود علیه ایران که بر مبنای این ادعا بوده تجدیدنظر کنند. بقایی افزود: به نظر می‌رسد برخی کشورهای اروپایی بر ادامه روند تقابل تاکید دارند که این موضوع به نفع هیچ کس نخواهد بود. بقایی به اعمال تحریم‌ها نیز واکنش نشان داد و تاکید کرد حتما هر کنش نامناسبی علیه منافع ایران با واکنش متقابل ایران مواجه خواهد شد.
تحریم در شرایط آمادگی ایران برای مذاکره
اقدامات ایذایی اروپا علیه ایران در حالی صورت می‌گیرد که این اتحادیه پیش‌تر و در تاریخ ۲۵ مهر ماه در اقدامی خصمانه و خلاف قواعد بین‌المللی، ورود هواپیماهای سه شرکت ایران ایر، ماهان ایر و ساها به فضای اروپا را ممنوع کردند. در این چارچوب تحریم جدید علیه ۶ فرد و نهاد ایرانی در شرایطی است که مقامات جمهوری اسلامی از همان زمان روی کارآمدن دولت جدید ایران با گفتمان تنش‌زدایی به اروپا برای مذاکره چراغ سبز نشان دادند.
مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران هفته گذشته در دیدار با وزرای اسبق خارجه جمهوری اسلامی با اشاره به اینکه از ابتدا اعلام کرده بودم که به دنبال گسترش روابط با همه کشورهای جهان از جمله کشورهای اروپایی هستیم، گفت: مذاکره با کشورهای اروپایی در حال انجام است، اما رژیم صهیونیستی با شیطنت‌‌های اخیرش سعی در ایجاد اختلال و پیچیده کردن مسائل در این مسیر دارد.
پیش‌تر نیز سید عباس عراقچی وزیر خارجه ایران تاکید کرد که تهران آمادگی دارد مسائل و چالش‌ها را با اروپا حل و فصل کند. این مسیر در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل دنبال شد و گفت‌وگوهای اولیه‌ای نیز در راهروهای UN در نیویورک صورت گرفت. عراقچی مجددا روز شنبه و در جریان یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفت احتمالا به زودی مذاکرات با طرف‌‌های اروپایی دوباره شروع شود.
نشست شورای حکام
پیش از برگزاری این مذاکرات، ایران و طرف‌های اروپایی با نشست روز چهارشنبه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مواجهند که بر اساس برخی گمانه‌زنی‌ها پیش‌نویس یک قطعنامه بین اعضا توزیع شده و احتمال دارد با تشدید فضا به تصویب برسد. با این حال به نظر می‌رسد سفر هفته گذشته رافائل گروسی مدیرکل آژانس به تهران و بازدید از دو سایت نطنز و فردو، مانع از تصویب این قطعنامه شود که اگر مانع نشود، چالش دیگری را به روابط ایران و اروپا اضافه خواهد کرد.چالشی که در فضای بازگشت دوباره ترامپ و بازگشت احتمالی کمپین فشار حداکثری می‌تواند این بار فشارها را بر ایران تشدید کند. با این حال اگر ایران و آمریکا بتوانند تماس‌ها را برقرار کنند و موفق به مذاکره شوند، به نظر می‌رسد که اختلافات بین اروپا و ترامپ به دلیل رویکردهای وی تشدید شود و این فرصتی برای خروج تهران و پایتخت‌های اروپایی از دالان تنش‌های فی‌مابین فراهم می‌کند.
متغیر ترامپ
اما آنچه این روند را تقویت خواهد کرد مذاکرات احتمالی مسکو-کی‌یف در دوره ترامپ است. رئیس‌جمهور منتخب آمریکا وعده داده که به بحران اوکراین خاتمه خواهد داد و طبیعتا هرگونه حل و فصل این بحران می‌تواند در روابط ایران و اروپا بیشترین تاثیر را داشته باشد. به این معنی که با پدیداری افق‌های حل مساله در اوکراین، زمینه برای بازگشت ایران و اروپا به ریل سابق فراهم می‌شود. بنابراین متغیر ترامپ عامل مهمی در روابط ایران و اروپاست. البته متغیری که در عین فرصت، عدم‌قطعیت‌های زیادی نیز دارد.
مکانیزم ماشه
بنابراین اکنون نوبت دیپلماسی و تشدید آن است و آنگونه که مقامات دولت پزشکیان به دنبال باز کردن کانال‌ها و مسیرهای مذاکراتی هستند، این روند باید با اقدامات ملموس‌تری همراه شود. در فقدان چنین زمینه‌ای روابط مستعد بحران بیشتر است. این مساله ناظر به یک روند کوتاه‌مدت یکساله می‌تواند بدتر شود. در اکتبر ۲۰۲۵ یعنی یکسال دیگر موعد انقضای یکی از تاریخ‌های مهم در سند برجام است. پیتر استانو، سخنگوی سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیش‌تر درباره آینده برجام طی گفت‌وگو با خبرگزاری ترند با تاکید بر نقش اتحادیه اروپا به عنوان هماهنگ‌‌کننده برجام ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، گفت که این نهاد اروپایی به منظور باز نگه داشتن کانال‌‌های دیپلماتیک برای بررسی فرصت‌‌های ازسرگیری مذاکرات هسته‌‌ای هدفمند، با ایران و دیگر شرکای برجام تعامل دارد.
قطعنامه ۲۲۳۱ که استانو به آن اشاره دارد، در عمل اکتبر ۲۰۲۵ را به ذهن متبادر می‌کند، یعنی زمانی که ۱۰ سال از تصویب برجام از جانب اعضای شورای امنیت خواهد گذشت. در این موعد، قطعنامه یاد شده که شش قطعنامه قبلی را ملغی کرده و جایگزین آنها شده بود به پایان می‌رسد و پس از آن برنامه هسته‌‌ای ایران دیگر در دستور کار شورای امنیت سازمان ملل متحد نخواهد بود و به عبارت دیگر باید عادی‌‌سازی شود. این احتمال پررنگ است که اروپایی‌ها مکانیزم ماشه را فعال کنند. عراقچی روز شنبه در جریان گفت‌وگوی تلویزیونی به این مساله اشاره کرد و درباره «شرایط بحرانی» یک سال باقی‌‌مانده تا انقضای برجام و اقدام احتمالی اروپا برای فعال کردن مکانیزم ماشه هشدار داد.
تا پیش از وقوع این رخداد، ایران باید بتواند نسبت به رفع نگرانی‌های موجود اقدام کند. زمینه‌ای که از اوایل مهر ماه در نیویورک پیگیری شده باید به‌صورت جدی‌تر مدنظر قرار گیرد. در همین خصوص سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری روز دوشنبه ۲۸ آبان با اشاره به این زمینه گفت: ما در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد موضوعاتی که مورد نگرانی و علاقه طرفین بود با اروپایی‌‌ها صحبت کردیم. دامنه موضوعاتی که بین ما و کشورهای اروپایی در نیویورک مورد صحبت قرار گرفت، متعدد بود و در ادامه با همین حسن‌نیت و رویکرد آماده هستیم که با در نظر گرفتن منافع ملی و سه اصل عزت، حکمت و مصلحت رایزنی و گفت‌‌وگو کنیم.