شوک ۲۰ میلیارد دلاری قطعی برق به صنایع.ایران سال‌هاست که با بحران ناترازی برق دست‌وپنجه‌نرم می‌کند و این بحران به یکی از اصلی‌ترین چالش‌های اساسی در حوزه انرژی تبدیل شده است...

ایران سال‌هاست که با بحران ناترازی برق دست‌وپنجه‌نرم می‌کند و این بحران به یکی از اصلی‌ترین چالش‌های اساسی در حوزه انرژی تبدیل شده است. این ناترازی که به‌معنای عدم تعادل بین تولید و مصرف برق است، به‌ویژه در فصول اوج مصرف منجر به خاموشی‌های مکرر می‌شود. دولت‌های مختلف آمدند و رفتند؛ اما مشکلات ساختاری و عدم سرمایه‌گذاری کافی در منابع انرژی تجدیدپذیر و زیرساخت‌های برق همچنان ادامه دارد و ناترازی برق به ابرچالشی دائمی تبدیل شده است؛ چراکه این ناترازی در حال حاضر به بیش از ۱۶ هزار مگاوات رسیده است، معادل ظرفیت تولید ۱۶ نیروگاه اتمی بوشهر.
چندین عامل در ایجاد و تشدید این بحران نقش دارند؛ از یک سو، وابستگی شدید صنعت برق به گاز طبیعی و عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌های تولید برق، به‌ویژه نیروگاه‌های تجدیدپذیر، شرایط را پیچیده‌تر کرده و از سوی دیگر، سیاست‌گذاری‌های نادرست و مصرف بی‌رویه انرژی توسط صنایع و خانوارها نیز به این بحران دامن زده است. در این آشفته بازار، تحلیل‌گران بر این باورند که برای عبور از این بحران، نیاز به اصلاحات جدی در نظام تعرفه‌گذاری برق و توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر است. همچنین، همکاری بین وزارتخانه‌های نیرو، نفت و صنعت برای تدوین سیاست‌های یکپارچه انرژی غیرقابل اجتناب به‌نظر می‌رسد. اکنون، واقعیت این است که پس از چهار دهه، بار دیگر مردم روزهای سخت و پر از چالشی را تجربه می‌کنند؛ روزهایی که ضرورت گرفتن تصمیمات بنیادی برای حل مشکلات انرژی، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود و این در حالی است که این ناترازی می‌تواند مانعی بزرگی برای رشد اقتصادی باشد.
عملکرد دولت پزشکیان؛ عبور از انکار به شفافیت
بحران ناترازی انرژی در کشور چیزی نیست که بتوان آن را پنهان و یا انکار کرد. دولت پزشکیان با پذیرش توقف مازوت‌سوزی و روی‌آوردن به خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده در کلان‌شهرهایی مانند تهران، کرج، اراک و اصفهان، گامی جسورانه در مسیر شفافیت برداشت. دولت برخلاف گذشته، آبروی خود را برای اتخاذ تصمیمی سخت اما حیاتی به میان گذاشت، که همین امر را می‌توان نشانه‌ای از تغییر رویه در مواجهه با بحران‌های کلان دانست.
هاشم اورعی، رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران، در گفت‌وگو با اکو ایران با اشاره به ناترازی فزاینده عرضه و تقاضا به‌عنوان عامل اصلی مشکلات برق در کشور تاکید کرد که این بحران نه یک مشکل کوتاه‌مدت، بلکه یک مسئله ساختاری و ریشه‌دار است که از عدم توازن مستمر بین رشد تقاضا و تولید برق ناشی می‌شود.
او با تاکید بر لزوم اصلاحات اساسی در سیاست‌های انرژی افزود که دولت باید از سیاست‌های دستوری فاصله گرفته و به سمت واقعی‌سازی تدریجی قیمت برق و هدفمند کردن یارانه‌ها قدم بردارد. صنعت برق باید از یک «کالای سیاسی» به یک «کالای تجاری» تبدیل شود و مدیریت تولید، انتقال و توزیع برق باید به بخش خصوصی واگذار شود تا در بازاری رقابتی فعالیت کند و کیفیت خدمات بهبود یابد.
مازوت‌سوزی بهانه یا واقعیت؟
با روی‌کارآمدن دولت مسعود پزشکیان در مردادماه سال جاری بحران ناترازی برق وجه جدی‌تری به خود گرفت و جلسه‌ای با عنوان «بررسی راهکارهای رفع ناترازی برق و توسعه نیروگاه‌های تجدید‌پذیر» به‌ریاست او برگزار و ساعاتی پس از آن یعنی در 21 آبان ماه رسما اعلام شد که خاموشی‌های زمان‌بندی‌شده در کل کشور آغاز می‌شود.
سخنگوی دولت در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «شرط عدالت نیست برای تولید برق، بخشی از جامعه با جان خود هزینه آن را پرداخت کند. از همین رو به دستور رئیس‌جمهور مازوت‌سوزی در سه نیروگاه اراک، کرج و اصفهان که شرایط ویژه‌ای دارند، متوقف می‌شود. می‌توان برای مدت محدودی، خاموشی منظم را جایگزین تولید سم برای عموم شهروندان کرد.» اما قطعی برق تنها با بهانه توقف مازوت‌سوزی قابل توجیه نیست؛ چراکه قطعی برق در زمستان، یعنی مشکلاتی چون خاموش‌شدن کارخانه‌ها، اختلال در سیستم‌های گرمایشی، قطع‌ اینترنت، بحرانی‌شدن وضعیت بیمارستان‌ها،‌ نابه‌سامانی حمل‌ونقل عمومی و... زندگی روزمره را با اخلال مواجه می‌کند.
بر اساس گزارش ایسنا که در تاریخ 19 آبان 1403 منتشر شد،‌ با وجود تأکید دولت بر توقف مازوت‌سوزی در برخی نیروگاه‌ها، اما تنها 14 نیروگاه بخاری از میان 140 نیروگاه کشور امکان مصرف مازوت دارند. نیروگاه‌های گازی و سیکل ترکیبی که تأمین‌کننده اصلی برق در فصول سرد هستند، از این سوخت استفاده نمی‌کنند. این موضوع این شائبه را تقویت کرد که بحران کنونی، نه تنها به مازوت‌سوزی، بلکه به تأخیر در ذخیره‌سازی سوخت و ضعف در برنامه‌ریزی بازمی‌گردد. اما از سوی دیگر، سخنان برخی کارشناسان درباره وضعیت استان‌های کشور پس از توقف مازوت‌سوزی، ابعاد دیگری از مسئله را آشکار کرده است.
محمد نورصالحی، رئیس شورای شهر اصفهان، در گفت‌وگویی تاکید کرد که مازوت‌سوزی در سال‌های گذشته به‌صورت موردی و ضروری و در قالب افزایش مصرف گاز و کاهش تولید برق انجام می‌شد اما در اصفهان، به‌دلیل آلودگی زیاد، از چند سال گذشته مشعل‌های مازوت به‌دستور مقام قضایی پلمب و مازوت‌سوزی متوقف شده است. او که با خبرآنلاین گفت و گو می‌کرد، ادامه داد: برای فصل سرما امسال نیز تمهیداتی اندیشیده شده است.
در اراک نیز کوروش بختیاری، فعال محیط‌زیست، با اشاره به افزایش مازوت‌سوزی در نیروگاه شازند تاکید کرد که از سال ۱۳۹۸ فعالیت این نیروگاه بارها به‌دلیل آلودگی، غیرقانونی اعلام شد اما اقدامی برای توقف فعالیت صورت نگرفت. این روزها که با دستور رئیس جمهوری مازوت‌سوزی متوقف شده، اثرات آن بر آلودگی هوای اراک بسیار مشهود است. به گفته او، در سال‌های قبل، میزان آلودگی به‌قدری بود که مردم می‌توانستند با چشم آن را تشخیص دهند.
در استان البرز نیز مصرف مازوت در نیروگاه منتظرقائم همواره از سوی مسئولان رد شده اما سال گذشته مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران، از مازوت‌سوزی در کرج خبر و هشدار داد، این موضوع به‌قدری جدی است که آلودگی هوای پایتخت را هم تحت‌تاثیر قرار داده است. علیرضا قره‌حسن‌لو، نماینده شورای عالی استان‌ها از البرز، نیز می‌گوید که آلودگی هوای این استان در سال‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته و وضعیت سالمندان و بیماران تنفسی بسیار وخیم شده که بخشی از این آلودگی ناشی از فعالیت نیروگاه‌های استان است .
با وجود ادعای مطرح‌شده اما 29 آبان ماه، شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در نشستی گفت که قرار نبود با توقف مازوت‌سوزی در سه نیروگاه، آلودگی هوا در تهران متوقف شود؛ با این حال نقش مازوت در آلودگی هوای سه کلان‌شهری که مازوت‌سوزی در آن‌ها متوقف شد، محرز بود. او در ادامه توضیح داد که «آلودگی هوای تهران به مولفه‌های مختلفی از جمله مهم‌ترین‌شان منابع متحرک هستند، وابسته است».
البته پیش از این نیز مسعود پزشکیان نیز گفته بود که خاموشی‌های برق بر اثر ناترازی برق است و تلاش می‌کنیم مشکل سوخت نیروگاه‌ها را حل کنیم. دلیل اصلی این مسئله هم آن است که ذخایرمان کم است و در زمستان ممکن است با مشکل مواجه شویم، بنابراین مجبوریم ذخایر نیروگاه‌ها را طوری تنظیم کنیم که در زمستان به مشکل برنخوریم.
گواه این سخنان مطالعات مرکز پژوهش‌های مجلس است که اعلام کرده بود، در سال ۱۴۰۱ میزان ناترازی گاز طبیعی در اوج مصرف به ۳۱۵ میلیون مترمکعب در روز رسید و اگرچه به‌واسطه افزایش دما در سال ۱۴۰۲ این عدد به حدود ۲۸۰ میلیون مترمکعب در روز کاهش یافت، اما همچنان چالش ناترازی گاز طبیعی در کل سال به‌ویژه ماه‌های سرد وجود دارد. به گفته بازوی پژوهشی مجلس، مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌های حرارتی افزایش یافته و در زمان حاضر ذخایر گازوییل و نفت‌کوره نیروگاه‌ها در ۶ ماهه اول ۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش پیدا کرده و افزایش ناترازی گاز و عدم امکان تأمین سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به وجود آورده است. پس، طبق این گزارش، ذخایر سوخت مایع کشور در حالی در دولت سیزدهم، ۲.۶ میلیارد لیتر نسبت به سال گذشته کاهش یافت که وزارت نفت دولت چهاردهم آبان سال ۱۴۰۳ نسبت به سال گذشته آن ۱۲۲ درصد نفت‌ و گاز بیشتری به نیروگاه‌های کشور تحویل داد.
شوک ۲۰ میلیارد دلاری برق به صنایع
از سوی دیگر، قطعی مکرر برق در کشور خسارت زیادی به صنایع مختلف وارد کرده است. حجت میرزایی، رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگویی با خبرگزاری صداوسیما، از ضرر ۲۰ میلیارد دلاری صنایع بزرگ در تابستان امسال سخن گفت و هشدار داد: این وضعیت ممکن است با قطع گاز در زمستان مجدداً تکرار شود و علت اصلی این مشکل را سیاست‌گذاری نادرست در حوزه انرژی دانست. او تاکید کرد: حل این معضل نیازمند بازنگری جدی در مدیریت منابع، فراتر از استفاده از فناوری است. میرزایی همچنین به هدررفت سالانه حدود ۶۰ میلیون مترمکعب گاز در فلرهای نفتی اشاره کرد و آن را در تقابل با کمبود گاز معادل ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب در روز در اوج مصرف زمستانی دانست.
روزنامه شرق نیز در 20 مرداد گزارشی به نقل از سندیکای تولیدکنندگان برق منتشر کرد و نوشت: در چهار ماه نخست سال جاری ۱۲۰ شرکت بورسی 60 درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته خود تولید کاهش داشته داشته‌اند و حتی برخی از این شرکت‌ها، افت تولید تا ۷۰ درصد را نیز تجربه کرده‌اند. محمد بحرینیان، پژوهشگر توسعه و صنعتگر، زیان ناشی از تعطیلی هر روز صنعت در ایران را بیش از پنج هزار و 715 میلیارد تومان تخمین زده است. هاشم اورعی، رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران، نیز با تأیید این رقم از خسارت سنگین خاموشی‌ها بر صنایع خبر داده است.
غفلت از ظرفیت‌های انرژی پاک
از اهداف برنامه هفتم توسعه، افزایش تولید برق هسته‌ای تا ۳۰۰۰ مگاوات تا پایان برنامه و رسیدن به ۲۰ هزار مگاوات تا سال ۱۴۲۰ اعلام شده است. اما به‌رغم تحمل هزینه‌های سنگین و تحریم‌های متعدد، ایران نتوانسته بهره‌برداری مناسبی از ظرفیت نیروگاه‌های هسته‌ای داشته باشد. موضوعی که زینب قیصری، نماینده مجلس با انتقاد از وضعیت کنونی به آن اشاره کرد و این‌گونه ادامه داد که در حال حاضر تنها  ۱.۷ درصد از برق کشور از انرژی هسته‌ای تأمین می‌شود؛ رقمی که کمتر از یک‌پنجم میانگین جهانی است.
در همین حال، با وجود هزینه‌های هنگفتی که برای احداث نیروگاه‌های هسته‌ای در کشور صرف شده، نبود سرمایه‌گذاری کافی برای توسعه انرژی‌های پاک، همچنان موضوعی است که نادیده گرفته می‌شود و این در حالی است که کشورهای اروپایی، با وجود شرایط جغرافیایی متفاوت خود به‌عنوان پیشروان استفاده از انرژی‌های پاک شناخته می‌شوند؛ در گزارشی موسسه تحقیقات تأثیرات آب‌وهوایی پوتسدام آمده است که اروپا تا سال ۲۰۴۰ با سرمایه‌گذاری ۲ تریلیون یورویی در بخش انرژی‌های خورشیدی، بادی و دیگر منابع تجدیدپذی قادر خواهد بود نیاز خود به سوخت‌های فسیلی را به صفر رسانده و در تأمین برق پاک به خودکفایی برسد. اکنون این سوال مطرح می‌شود که چرا ایران با داشتن شرایط آب و هوایی گرم و متوسط ۲۶۰ روز آفتابی در سال نتوانسته است از این ظرفیت عظیم بهره‌برداری کند.
 از سوی دیگر، حتی امتیازاتی مانند معاهده پاریس که می‌تواند به پیشرفت انرژی‌های پاک در کشور کمک کند، همچنین مغفول مانده است. بر اساس این معاهده، کشورهای توسعه‌یافته سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار برای حمایت مالی از کشورهای در حال توسعه فراهم می‌کنند تا این کشورها بتوانند با انرژی‌های پاک و تکنولوژی پیشرفته به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای بپردازند. ایران در اردیبهشت ۱۳۹۵ توافق‌نامه پاریس را امضا کرد، اما هنوز به آن متعهد نشده است. این لایحه ابتدا در مرداد ۱۳۹۵ به مجلس ارائه شد و با وجود تصویب در مجلس دهم، به‌دلیل مخالفت شورای نگهبان به نتیجه نرسید؛ دلیل اصلی مخالفت، مشخص‌نبودن «برنامه اقدام ملی» عنوان شده است. شینا انصاری در اولین نشست خبری خود نیز در خصوص معاهده پاریس گفت، این توافق تحت کنوانسیون تغییر اقلیم است و ایران با حفظ منافع ملی به آن پیوسته است، پس به دلیل وابستگی به سوخت‌های فسیلی و شرایط تحریم، قادر به انجام تعهدات مضاعف کاهش کربن نیستیم و برداشتن تحریم‌ها پیش‌شرط تحقق این اهداف است.
فرضیه ماینرها؛ واقعیت یا سرپوش بر ضعف زیرساخت‌ها؟
به گفته برخی مسئولان، یکی دیگر از متهمان قطعی‌های اخیر برق، استخراج بیت‌کوین و رمزارزها بوده که در فاصله سال‌های ۱۳۸۷ تا سال ۱۳۹۹ به‌دلیل افزایش درآمد‌های نفتی و افزایش حجم سرمایه‌گذاری برای ساخت نیروگاه‌های جدید، کشور به‌مدت ۱۲ سال دچارهیچ خاموشی نشد؛ اما در سال 1400 خبری منتشر شد که پای رمزارزها را نیز به موضوع ناترازی برق باز کرد.
در خردادماه ۱۴۰۰ رضا اردکانیان، وزیر نیرو وقت ایران گفت: «افزایش دما و تولید رمزارز، 2 علت اصلی خاموشی‌های اخیر بوده است». او افزود که براساس گزارش‌های مراجع جهانی، ۱۰ درصد انرژی مصرفی تولید رمزارزها به ایران اختصاص دارد که معادل حداقل ۲۰۰۰ مگاوات ( چیزی حدود 2 برابر تولید نیروگاه بوشهر) است. این در حالی است که مطابق مصوبه هیئت وزیران، مجوزهای صادرشده برای استخراج قانونی رمزارز تنها ۳۲۱ مگاوات را پوشش می‌دهد.
این سخنان، هم‌زمان با گزارشی از مهرداد جمال ارونقی، رئیس گمرک ایران، منتشر شد که گفته بود، واردات حدود ۱۰.۲ میلیون دلار دستگاه استخراج رمزارز (ماینر) ثبت شده است. این واردات شامل ۲۰ هزار بسته با وزن مجموع ۱۵.۲ تن بوده که عمدتاً از چین وارد شده و با ارز نیمایی و مجوزهای قانونی تأمین ارز صورت گرفته است. ارزش گمرکی این دستگاه‌ها حدود ۴۳ میلیارد تومان برآورد شده است. همچنین برخی مقامات و منتقدان، پایین‌بودن تعرفه برق را عاملی دانستند که منجرشده تا ایران به محلی جذاب برای استخراج رمزارز تبدیل شود و حتی سرمایه‌گذاران خارجی مانند چینی‌ها نیز در این زمینه فعالیت داشته باشند.
به گزارش اکوایران،اگرچه ماینرها در سالهای اخبر همواره به عنوان یکی از متهمان اصلی و پنهان ناترازی برق بوده‌اند اما در شهریورماه ۱۴۰۳، رضا قربانی، نایب رئیس کمیسیون تحول، نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران، به این موضوع اشاره کرد که فعالیت مزارع قانونی استخراج رمزارز در کشور متوقف شده اما کمبود برق همچنان ادامه دارد. او تأکید کرد که «ناترازی برق نباید به ماینرها نسبت داده شود» و مشکلات صنعت برق ناشی از ضعف در تولید و برنامه‌ریزی نامناسب برای رشد این بخش است. قربانی افزود که دولت و وزارت نیرو هیچ‌گاه رویکرد مثبتی به مزارع استخراج رمزارز نداشته‌اند و نرخ سنگین و غیرقابل‌صرفه اقتصادی برق ماینینگ باعث‌شده فعالان این حوزه به سمت فعالیت‌های غیرقانونی و خانگی سوق پیدا کنند.