به تازگی یک گزارش از دو جامعه‌شناس ایرانی درباره علت و انگیزه‌های مهاجرت ایرانیان منتشر شده است. نتایج این گزارش نشان می‌دهد که تنها ۱۶.۷ درصد از پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی به مهاجرت فکر نمی‏‏‌کنند...

به تازگی یک گزارش از دو جامعه‌شناس ایرانی درباره علت و انگیزه‌های مهاجرت ایرانیان منتشر شده است. نتایج این گزارش نشان می‌دهد که تنها ۱۶.۷ درصد از پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی به مهاجرت فکر نمی‏‏‌کنند. همچنین تنها ۳.۹ درصد افراد نیز مهاجرت کرده و قصد بازگشت به ایران را دارند.
مهاجرت افراد از ایران طی سال‌های اخیر رو به افزایش است. با توجه به اینکه ایران مانند کشورهای توسعه‌یافته نیست که به همان اندازه مهاجرت به بیرون سرمایه انسانی، پذیرش سرمایه انسانی ارزشمند نیز داشته باشد، این موضوع به‌عنوان یک بحران جدی برای کشور تلقی می‌شود. در همین راستا دو جامعه‌شناس ایرانی به پژوهشی با عنوان «علل و انگیزه‌های مهاجرت ایرانیان» پرداخته‌اند. براساس داده‌های این پژوهش تنها ۱۶.۷درصد افراد به مهاجرت فکر نمی‌کنند. همچنین نتایج حاکی از آن است که تحصیلات و درآمد بالاتر موجب تقویت تمایل به مهاجرت می‌شود. این به معنای آن است که سرمایه‌های انسانی ارزشمند کشور در حال مهاجرت هستند. در ایران مهاجرت نخبگان علمی و سایر گروه‌های اجتماعی، به یک مساله تبدیل شده است. این روند باعث کاهش ظرفیت نیروی انسانی متخصص در کشور می‌شود. همچنین مهاجرت به‌عنوان یک نیروی شبکه‌ای عمل می‌کند و می‌تواند بر دوستان و آشنایان مهاجر نیز تاثیر بگذارد. تشدید مهاجرت نشان‌دهنده مسائل اجتماعی جدی در ایران است که تحلیل آنها می‌تواند عواقب این پدیده را بهتر روشن کند. در همین راستا محمد فاضلی و بهرام صلواتی، جامعه‌شناسان ایرانی، به پژوهشی با عنوان علل و انگیزه‌های مهاجرت ایرانیان پرداخته‌اند. این پژوهش بر اساس تحلیل ۱۱۱۵۷ پرسش‌نامه توزیع‌ و تکمیل‌شده در اینترنت از تاریخ ۹ تا ۲۰ تیر ۱۴۰۲ انجام شده است. این داده‌ها بیانگر دیدگاه‌های بخشی از جامعه با میانگین تحصیلات کارشناسی ارشد است و نمایانگر همه جامعه ایران نیست.
۱۹ درصد پاسخگویان به پرسشنامه، معادل ۲۱۱۶نفر، کسانی هستند که مهاجرت کرده‌اند و خارج از ایران زندگی می‌کنند. ۸۱درصد پاسخگویان، معادل ۹۰۴۱ نفر، نیز از داخل ایران به پرسش‌نامه پاسخ داده‌اند.
تنها ۱۶.۷درصد در فکر ماندن در ایران
در اولین سوال این پژوهش از پاسخ‌دهندگان پرسیده شده که «کدام جمله به وضعیت شما بیشتر شباهت دارد؟».  داده‌ها حاکی از آن است که فقط ۱۶.۷درصد از پاسخگویان اصلا به مهاجرت فکر نمی‌کنند. ۱۵.۱درصد نیز نه‌تنها به مهاجرت فکر می‌کنند بلکه برای آن اقدام عملی هم انجام داده‌اند.
همچنین حدود ۴۶.۵درصد به مهاجرت فکر می‌کنند و تمایل دارند، اما اقدام عملی انجام نداده‌اند و ۲.۵درصد مهاجرتشان قطعی شده و به‌‌زودی ایران را ترک می‌کنند.
علاوه بر این، ۱۵.۱درصد افراد مهاجرت کرده و در خارج زندگی می‌کنند و قصد بازگشت ندارند و ۳.۹درصد افراد نیز مهاجرت کرده و در خارج زندگی می‌کنند و قصد بازگشت دارند.
به طور کلی نتایج پاسخگویان درون ایران نشان می‌دهد که حدود یک‌پنجم اصلا به مهاجرت فکر نمی‌کنند، ۱۸.۸درصد برای مهاجرت اقدام عملی کرده‌اند و ۳.۱درصد نیز به‌زودی ایران را ترک می‌کنند.

همچنین یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که نگرش افراد به متغیرهای کلان مانند «ارزیابی وضعیت اقتصادی»، «نگاه به ایران» و «فایده مهاجرت برای زندگی شخصی» بسیار بیشتر از متغیرهای مربوط به محل کار، بر تصمیم مهاجرتی تاثیر دارد.
براساس داده‌ها با افزایش سن، افراد به گزینه «فکر نمی‌کنم به مهاجرت» نزدیک‌تر می‌شوند، در‌حالی‌که تحصیلات و درآمد بیشتر باعث تقویت تمایل به مهاجرت می‌شود. این موضوع حاکی از آن است که سرمایه‌های ارزشمند کشور در حال مهاجرت هستند.
عدالت توزیعی محیط کار در حال کاهش
ایرانیان مهاجر زمانی که در شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی کار می‌کردند، احساس توزیع عدالت بیشتری نسبت به افرادی که امروز در ایران در سازمان‌ها و شرکت‌ها کار می‌کنند داشتند؛ به طوری که میانگین احساس عدالت توزیعی آن دسته از مهاجرانی که از ابتدای سال ۱۳۹۷ به بعد از کشور مهاجرت کرده‌اند، به طرز معناداری کمتر از کسانی است که پیش از این سال مهاجرت کرده بودند. همچنین نتایج حاکی از آن است که میزان احساس تهدید شغلی بین مهاجرانی که پس از سال ۱۳۹۶ مهاجرت کرده‌اند و مهاجرانی که قبل از سال ۱۳۹۲ مهاجرت کرده‌اند، تفاوت معناداری دارد. به عبارت دیگر، با نزدیک شدن به اواخر دهه ۱۳۹۰، میانگین احساس تهدید ناشی از فقدان امنیت شغلی افزایش یافته است.
عوامل سازمانی، از دلایل مهاجرت نسل جدید
افرادی که پس از سال ۱۳۹۶ مهاجرت کرده‌اند، سهم عوامل سازمانی را در تصمیم‌گیری مهاجرتی خود به طور معناداری بیشتر از کسانی ارزیابی کرده‌اند که پیش از سال ۱۳۹۶ مهاجرت کرده‌اند. هرچه به سال‌های پایانی دهه ۱۳۹۰ نزدیک‌تر می‌شویم، سهم عوامل سازمانی در تصمیم‌گیری مهاجرتی افراد افزایش پیدا می‌کند.
براساس داده‌های پژوهش فاضلی و صلواتی، گروه‌هایی که مهاجرت خود را پیش از سال ۱۳۹۲ و بین سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ انجام داده‌اند، ارزیابی مشابهی از وضعیت اقتصادی و اجتماعی دارند. اما ارزیابی گروه سوم، یعنی افرادی که پس از سال ۱۳۹۷ مهاجرت کرده‌اند، منفی‌تر از هر دو گروه دیگر است. همچنین داده‌ها نشان می‌دهد فقط ۱.۷درصد پاسخگویان ارزیابی مثبتی از کیفیت رابطه مردم و حکومت دارند.
علاوه بر این کسانی که قبل از سال ۱۳۹۲ مهاجرت کرده‌اند، دارای کمترین میانگین در نمره «فایده زندگی شخصی در خارج» هستند. در‌حالی‌که مثبت‌ترین نگاه به فواید مهاجرت برای زندگی شخصی، مربوط به کسانی است که بعد از سال ۱۳۹۹مهاجرت کرده‌اند.
داده‌ها حاکی از آن است که گروهی که مهاجرت کرده و قصد بازگشت دارند، بیشترین ارزیابی مثبت از وضعیت اقتصادی را دارند. این گروه وضعیت اقتصادی را به طور معناداری بهتر از همه گروه‌ها ارزیابی می‌کنند. همچنین افرادی که مهاجرت کرده‌اند و قصد بازگشت ندارند، نیز نسبت به همه گروه‌های داخل کشور، ارزیابی مثبت‌تری از وضعیت اقتصادی دارند. علاوه بر این ارزیابی وضعیت اجتماعی از سوی افرادی که داخل ایران هستند و برای مهاجرت اقدام عملی انجام داده‌اند، حتی از آنها که مهاجرت کرده‌اند و قصد بازگشت ندارند نیز منفی‌تر است.
لزوم توجه به مهاجرت نخبگان
این واقعیت که بخش بزرگی از جامعه به مهاجرت فکر می‌کنند (حتی اگر تعداد کمتری واقعا مهاجرت کنند) و در حالتی از بلاتکلیفی زندگی می‌کنند وضعیت هشداردهنده‌ای است.
طی سال‌های اخیر مهاجران با نارضایتی بیشتر و دیدگاه منفی‌تری نسبت به ایران و نظام سیاسی کشور مهاجرت کرده‌اند. این موضوع وقتی جدی‌تر می‌شود که بدانیم بیشترین مهاجران جوانان و افراد تحصیلکرده هستند.
امروز، شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران نسبت به زمان جمع‌آوری داده‌های این گزارش (تیر ۱۴۰۲) بحرانی‌تر شده است. کشور با کمبود برق و گاز، افزایش قیمت‌ها و ناآرامی‌های منطقه‌ای دست‌به‌گریبان است. این مسائل باید هشداری جدی برای سیاستگذاران باشد.
همچنین به عنوان پیام اصلی گزارش این دو جامعه‌شناس ایرانی، عنوان شده است که بدون اصلاح در شیوه حکمرانی و اجتناب از تکرار روش‌های گذشته و همچنین بدون تدوین برنامه‌ای جامع برای بهره‌گیری از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور، ادامه وضعیت فعلی مهاجرت می‌تواند ایران را از سرمایه انسانی خالی کند. ایران مانند کشورهای توسعه‌یافته نیست که اگر مهاجرت به بیرون سرمایه انسانی دارند، به همان اندازه پذیرش سرمایه انسانی ارزشمند هم داشته باشند.
به گزارش دنیای اقتصاد،شرکت‌ها نیز در طی سال‌های اخیر با مشکلات ناشی از مهاجرت نیروی متخصص مواجه بوده‌اند. این پژوهش نشان می‌دهد که وضعیت به طور فزاینده‌ای هشداردهنده است. هرچند شرکت‌ها و سازمان‌ها نمی‌توانند به طور مستقیم بر اوضاع اقتصادی و اجتماعی تاثیر بگذارند، اما از طریق مدیریت بهتر نیروی انسانی، می‌توانند تا حدی بر انگیزه‌های مهاجرت اثرگذار باشند.