مسکن اجتماعی یا حمایتی یکی از مهم‌‌‌ترین مسائلی است که در جهان امروز مورد توجه قرار می‌‌‌گیرد. در این زمینه پاریس و به طور کلی فرانسه یکی از کشورهایی است که با دارا بودن سابقه‌‌‌ای طولانی نزدیک به سه قرن در این زمینه به عنوان یکی از الگوهای مهم طراحی شهری به نفع طبقه کمتر برخوردار و ایجاد فضاهای رفاهی برای آنها شناخته می‌شود...

مسکن اجتماعی یا حمایتی در بحث سیاستگذاری و طراحی شهری یکی از مهم‌‌‌ترین مسائلی است که در جهان امروز مورد توجه متخصصان و کارشناسان قرار می‌‌‌گیرد.
در این زمینه پاریس و به طور کلی فرانسه یکی از کشورهایی است که با دارا بودن سابقه‌‌‌ای طولانی نزدیک به سه قرن در این زمینه به عنوان یکی از الگوهای مهم طراحی شهری به نفع طبقه کمتر برخوردار و ایجاد فضاهای رفاهی برای آنها شناخته می‌شود. این کشور توانسته با سیاستگذاری‌‌‌های مدون و بازبینی پیوسته، در تمامی ابعاد ساخت مسکن اجتماعی تحولات شگرفی ایجاد کند که از آن جمله می‌توان به خلق آثار معماری مهم، در کنار صرفه‌جویی اقتصادی کلان برای مالیات‌دهندگان اشاره کرد. این برنامه‌‌‌ها همچنین نقش مهمی در بازآفرینی چهره شهرها و افزایش رفاه و کیفیت زندگی مردم به خصوص در بعد امنیت و بهداشت داشته‌اند.
چالشی به درازای عمر انسان
مسکن و سرپناه همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای تداوم حیات برای بشر، جزو مسائلی بوده که در پس زمینه تمامی فعالیت‌های او نقش اساسی ایفا کرده است. همین مساله باعث شده تا کیفیت و کارآیی آن از دیرباز یکی از مهم‌ترین مسائلی باشد که دغدغه‌ها و رفتارهای انسانی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. چنین جایگاهی در تاریخچه زیست آدمی باعث شده تا سیر تکاملی فنون و قواعد ساخت مسکن و همچنین ملاحظات اخلاقی و حتی مذهبی در تمامی تمدن‌ها پیرامون این دلمشغولی همواره ادامه‌دار باشد. در واقع انسان‌ها هر آنچه که داشته‌اند و توانسته‌اند را در طول هزاره‌های اخیر به کار گرفته‌اند تا بتوانند کیفیت زندگی و حتی امنیت خانواده‌های خود را با تکیه بر بهبود این دستاورد مهم بشری ارتقا دهند. در نگاهی دقیق‌تر اما مفهوم مسکن در گذر زمان تنها به تغییرات فناوری و بهبود روش‌های ساخت محدود نمانده و تفکر بشر نیز با توجه به اهمیت مسکن در مورد سرپناه و اولویت آن حتی در مسائل انسان دوستانه دچار تغییر شده است. یکی از مهم‌ترین تغییراتی که طی دو قرن اخیر توانسته با موضوعیت مسکن، بر جهت‌‌‌گیری قوانین و هزینه دولت‌ها و شهرداری‌ها اثر بگذارد، بحث تامین سرپناه موقت و دائم برای اقشار کم‌درآمد است که امروزه آن را در کشورهای پیشرفته با عنوان مسکن اجتماعی (Social Housing) و تعاریف پیرامون آن می‌شناسیم.
مسکن برای همه
ایده ساخت مسکن اجتماعی با رویکرد حمایت از اقشار کمتر برخوردار جامعه، به طور کلی یکی از مباحثی است که با توسعه اقتصادی و سیاسی کشورها در دوران انقلاب صنعتی و در قرن نوزدهم آغاز شد. با این حال زمینه‌های فکری و فلسفی آن را می‌توان در قرن‌های قبل‌تر نیز یافت که عمدتا تحت‌تاثیر ایده‌‌‌های برابری خواهانه و فایده‌گرایانه بوده است، البته در کشورهایی نظیر فرانسه تاثیر تفکرات چپ‌‌‌گرایانه بر این مساله نیز کم نیست.
در ادبیات امروز شهرسازی، از مسکن اجتماعی یا حمایتی به عنوان طیفی از خدمات و امکانات رفاهی در زمینه اسکان شهروندان یاد می‌شود که هدف اصلی آن تسهیل امکانات زندگی برای اقشار کمتر برخوردار مخصوصا افراد بی‌‌‌خانمان است. با این حال آنچه که سبب شده تا در طول سالیان متمادی از مسکن اجتماعی به عنوان راه‌حلی برای بهبود کیفیت زندگی شهری یاد شود، ظرفیت‌‌‌های آن برای کاهش هزینه‌‌‌هایی است که معضلات اجتماعی نظیر بی‌‌‌خانمانی یا سرپناه‌‌‌های بی‌‌‌کیفیت بر زندگی قربانیان این وضعیت و سایر شهروندان تحمیل می‌کند. برای مثال یکی از مشکلاتی که افزایش تعداد بی‌‌‌خانمان‌‌‌ها برای سایر شهروندان به دنبال دارد افزایش جرم و جنایت، اعتیاد و کاهش بهداشت است، به طوری که ارزیابی‌‌‌های انجام شده در کشورهای پیشرفته حکایت از آن دارد که تخصیص هزینه برای تامین مسکن مناسب به نسبت تامین اعتبار و بودجه برای رفع معضلات یاد شده می‌تواند هزینه کمتری را به شهروندان تحمیل کند.
علاوه بر آن افزایش اهمیت کرامت انسانی طی چند سده گذشته باعث شده تا معضل فقر فراتر از همه حساب و کتاب‌‌‌های اقتصادی انجام شده مساله ناخوشایندی باشد که برای مقابله با آن و رفع مصادیق پیدا و پنهانی که دارد تلاش می‌شود.
مسکن اجتماعی در فرانسه
پیشینه مسکن اجتماعی در فرانسه به قرن هجدهم باز می‌‌‌گردد. برای نخستین بار اولین مسکن با این ماهیت برای کارگران کارخانه نمک سلطنتی در سال ۱۷۷۵ ساخته شد. با این حال با توجه به وضعیت فرهنگی و اجتماعی آن زمان این مساله ابعاد وسیعی نداشت تا اینکه در قرن نوزدهم با جدی شدن افزایش جمعیت شهرها «کمپانی تاون»ها پا به عرصه وجود گذاشتند. این ایده که بر اساس دیدگاه‌‌‌های شارل فوریه فیلسوف فرانسوی شکل گرفته بود سبب شد تا کم‌کم محله‌‌‌های کوچک به منظور اسکان مردم به وجود آیند. با این حال پس از جنگ جهانی دوم گستره وسیع خرابی‌‌‌های ناشی از جنگ و افزایش نسبی جمعیت شهرنشین در مقایسه با قرن نوزدهم باعث شد تا مسکن اجتماعی به عنوان یک هدف سراسری در ابعاد وسیع مورد توجه سیاستگذاران قرار گیرد.
مهاجرت از روستاها افزایش یافت و خسارات ناشی از جنگ، تعداد خانه‌‌‌ها را در بسیاری از شهرها کاهش داده بود. به همین دلیل، قیمت اجاره‌‌‌بها به شکل چشمگیری بالا رفت و دولت در سال ۱۹۴۹ قانون کنترل اجاره را تصویب کرد. این اقدام، سود اقتصادی سرمایه‌‌‌گذاری در بخش مسکن را عملا از بین برد. علاوه بر این، ساخت‌وساز به شدت تحت نظارت قرار گرفت، که ساختن خانه بدون داشتن حمایت سیاسی را بسیار دشوار می‌‌‌ساخت. همین امر سبب شد تا دولت در سال ۱۹۴۹ یک طرح ساخت‌وساز عظیم را به مرحله اجرا بگذارد که شامل ایجاد شهرهای جدید (villes nouvelles) و حومه‌‌‌های جدید با خانه‌‌‌های HLM )Habitation à Loyer Modéré)، که به معنای مسکن با اجاره کم است، می‌‌‌شد. از آن زمان تاکنون مسکن حمایتی در فرانسه با همین نام اختصاری HLM معروف شده است.
در این طرح دولت پول و ابزارهای قانونی لازم را برای خرید زمین در اختیار داشت و می‌توانست مزایایی را به شرکت‌هایی که مجتمع‌‌‌های مسکونی بزرگ با صدها آپارتمان می‌‌‌ساختند، ارائه دهد و تا به امروز در قامت کارفرمای اصلی به مدیریت این بخش ادامه داده است. بنابراین کیفیت نیز به طور موثری تنظیم می‌‌‌شد، این رویکرد منجر به ساخت مسکن مناسب یا حتی با کیفیت عالی برای دهه‌‌‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شد.
البته تصدی‌گری دولت در این بخش آن طور که در ابتدا انتظار می‌رفت نیز بدون ایراد نماند، ساخت خانه‌‌‌های HLM همچنین یک منبع اصلی برای تامین مالی سیاسی بود، و گاهی اوقات شرکت‌های ساختمانی مجبور می‌‌‌شدند به حزب سیاسی شهرداری که برنامه HLM را راه‌‌‌اندازی کرده بود، پول پس بدهند. این امر منجر به رسوایی‌‌‌های فساد در منطقه پاریس و جاهای دیگر شد.
در سال ۱۹۸۳، شورای ملی مسکن (Conseil National de l&#۳۹;Habitat) به عنوان یک نهاد مشورتی رسمی برای دولت فرانسه به منظور مشاوره در مورد کمک‌‌‌های مسکن، تنوع اجتماعی و مالکیت خانه تاسیس شد. در سال ۲۰۰۰، قانون همبستگی و نوسازی شهری (Loi Solidarite et Renouvellement Urbain) الزام کرد که هر شهر در فرانسه حداقل ۲۰درصد مسکن HLM داشته باشد. در حال حاضر ادامه این سیاست‌‌‌ها سبب شده تا پاریس به عنوان مرکز سیاسی فرانسه و معروف‌‌‌ترین شهر آن در جهان یک چهارم از تمامی منازل مسکونی را در قالب طرح HLM به شهروندان خود ارائه دهد به گفته سیاستگذاران و طرفداران این برنامه، صرف این هزینه‌‌‌ها سبب شده تا اقشار ضعیف‌‌‌تر و طبقه کارگر بتوانند همچنان به زندگی خود در شهر گران‌قیمت پاریس ادامه دهند تا به این سبب تنوع زیستی در شهر یاد شده حفظ شود.
حمایت شدن به سبک فرنگی
اما زندگی کردن در فرانسه آن هم در فضای فراهم شده تحت عنوان مسکن‌‌‌های اجتماعی چه خصوصیاتی دارد و چه نکات یا مسائلی در آن بیشتر مورد توجه قرار می‌‌‌گیرد؟
برای پاسخ به این سوال ابتدا نیاز است تا چند نکته مهم را مورد توجه قرار دهیم. نخست اینکه به‌رغم ارائه مسکن‌‌‌های اجتماعی یا حمایتی به اقشار کمتر برخوردار یا افراد دارای درآمد پایین، این خانه‌‌‌ها ابدا به مناطق فقیرنشین محدود نشده و همواره در مدیریت شهری سعی بر آن است تا محدوده‌‌‌های متنوعی از شهر به این منظور اختصاص داده شود. چنین امری دارای یک مزیت مهم است. طی دهه‌‌‌های اخیر سیاستگذاری‌‌‌های کلان در سطح ملی و شهری به نحوی بوده تا اقشار دریافت‌کننده این کمک‌‌‌ها به منطقه خاصی محدود نشوند و زیست شهری در همسویی و تعامل در سطوح درآمدی مختلف شکل بگیرد. این مساله به درک اجتماعی بهتر مردم از تفاوت‌های معیشتی و ملموس بودن تفاوت فرهنگ‌ها در میان شهروندان می‌انجامد.
دوم آنکه طرح‌‌‌های ارائه شده در قالب مسکن اجتماعی تنها به فقیرترین اقشار جامعه اختصاص ندارند. به عبارت دیگر اگر شما در شهرهای فرانسه برای مثال پاریس از خدمات HLM بهره‌‌‌مند می‌‌‌شوید در چشم دیگران لزوما فردی بسیار فقیر، بی‌‌‌خانمان یا آواره نیستید. این خدمات به سطوح مختلفی از درآمدها ارائه می‌شود که ممکن است افرادی از وضعیت مالی کاملا فقیر تا کم درآمد یا حتی افرادی از طبقه متوسط را در بر بگیرد.
سومین نکته‌‌‌ای که در بررسی طرح مسکن حمایتی فرانسه باید به آن توجه داشت مشارکت بخش خصوصی در این برنامه است و صرف ارائه کمک‌‌‌های حمایتی در چارچوب مسکن اجتماعی لزوما به معنی دولتی بودن تمامی این خانه‌‌‌ها نیست. تصدی‌گری دولت در این زمینه در بسیاری از موارد به تامین مالی تخصیص بودجه به این طرح‌‌‌ها در همکاری با بخش خصوصی محدود شده و دولت به طور مستقیم نقش تصدی‌گر در آنها را ندارد که از جمله آن می‌توان به کمک هزینه‌‌‌های اجاره‌‌‌ای اشاره کرد.
افرادی که متقاضی مسکن اجتماعی هستند پس از قرار گرفتن در لیست‌‌‌های انتظار می‌توانند بنا بر منطقه درخواست شده از امکاناتی که دولت به آنها ارائه می‌دهد بهره‌‌‌مند شوند، این مدت زمان می‌تواند در شهرهای بزرگ تا چند سال نیز به طول بینجامد. در صورتی که هر یک از متقاضیان شرایط لازم را برای بهره‌‌‌مندی از امکانات یاد شده نظیر محدودیت در درآمد و سکونت در مرزهای جغرافیایی فرانسه یا نیاز فوری به دریافت مسکن جداگانه به دلیل خشونت خانگی، مشکلات بهداشتی یا وضعیت وخیم اقتصادی را داشته باشند می‌توانند از امکانات مذکور استفاده کنند.
کمک به اجاره در اولویت
نکته اصلی در برنامه‌‌‌های مسکن حمایتی کشور فرانسه این است که با تمرکز بر مقرون به صرفه کردن هزینه‌‌‌های اجاره، دولت همواره در نظر داشته تا دریافت‌کنندگان این کمک، پس از پرداخت هزینه‌های مربوط به مسکن ، سهم بالایی از درآمد خود را بدون کسر کردن از سایر هزینه‌های زندگی با‌کیفیت نظیر تغذیه مناسب و آموزش در اختیار داشته باشند. همین امر باعث شده تا مطابق با برخی آمار، هزینه‌‌‌های اجاره برای دریافت‌کنندگان این نوع کمک‌‌‌ها از ۳۰‌درصد کل درآمد فراتر نرود. با توجه به اینکه به طور معمول هزینه‌‌‌های اجاره در شهرهای بزرگ فرانسه در مقایسه با کشورهای اروپای غربی نظیر هلند یا بلژیک تا حدودی کمتر است دولت سعی داشته تا بتواند در کنار افزایش کیفیت زندگی برای دریافت‌کنندگان مسکن‌‌‌های حمایتی ارقام مذکور را نیز پایین‌تر از قیمت تعادلی بازار نگه دارد.
به طور کلی در حال حاضر فرانسه سه طرح ارائه خدمات مربوط به مسکن اجتماعی یا حمایتی دارد. نخستین طرح مسکن PLA )Prêt Locatif Aidé) نام دارد که رایج‌‌‌ترین شکل مسکن اجتماعی است و برای خانوارهایی با درآمد متوسط طراحی شده است. اجاره‌‌‌ها در این نوع معمولا پایین‌‌‌تر از نرخ بازار هستند، اما نه به اندازه سایر انواع حمایتی. این شیوه مناسب افرادی است که اگرچه درآمد محدودی دارند، اما در فقر شدید نیستند. به عبارت دیگر روش یاد شده افرادی را در بر می‌گیرد که کمترین نیاز به حمایت دولتی را داشته باشند.
در دومین طرح از مسکن حمایتی با نام PLUS )Prêt Locatif à Usage Social) کمک بیشتری از حالت قبلی به شهروندان ارائه می‌شود. این نوع مسکن اجاره‌‌‌ای برای خانوارهایی با محدودیت مالی بیشتر است. اجاره‌‌‌ها در این نوع پایین‌‌‌تر از PLA است و شرایط انعطاف‌‌‌پذیرتری برای افراد با درآمد پایین‌‌‌تر فراهم می‌‌‌سازد. خانه‌های اختصاص یافته در این طرح، معمولا در مناطق شهری و نزدیک به خدمات عمومی در دسترس است.
اما در نهایت سومین طرح مسکن حمایتی که بیشترین میزان کمک ممکن را به متقاضیان ارائه می‌کند PLAI (Prêt Locatif Aidé  d’Intégration) نام دارد. این نوع مسکن برای افرادی که در وضعیت اقتصادی بسیار بحرانی قرار دارند در نظر گرفته شده است. اجاره‌‌‌ها در این نوع در پایین‌‌‌ترین سطح ممکن هستند (گاهی فقط چند‌درصد از درآمد خانوار) و هدف آن، بازگرداندن افراد به یک زندگی باثبات از طریق حمایت مسکنی جدی است. این نوع معمولا به بی‌‌‌خانمان‌‌‌ها، قربانیان خشونت خانگی یا پناهجویان تعلق می‌‌‌گیرد. هزینه‌های پرداخت شده از سوی شهروندان در این روش‌درصد اندکی از قیمت اجاره واحد مشابه در بازار است.
راه‌هایی برای خانه دار شدن
تمرکز HLM عموما به افرادی معطوف است که نیاز به تامین مسکن پایدار از طریق اجاره دارند با این حال دست و دلبازی دولت فرانسه به این مساله محدود نشده و بنابر آنچه در منابع رسمی آمده کمک هزینه‌‌‌هایی برای خانه‌‌‌دار شدن اقشار کم‌درآمد نیز به آنها اختصاص می‌دهد. این طرح که با عنوان PSLA (prêt social location-accessionاست به خریداران خانه که دارای درآمد حداقلی هستند کمک می‌کند تا بر اساس نتایج اعتبارسنجی و کنترل‌‌‌های از پیش انجام شده حتی تا ۱۰۰‌درصد مبلغ خرید خانه را به عنوان اعتبار دریافت کنند. در این طرح که با مالیات ارزش افزوده پنج و نیم درصدی همراه است خریداران تا ۱۵سال از پرداخت مالیات به دولت مصون هستند و با توجه به اینکه در هر سال برای مالکیت خانه توأمان اجاره نیز پرداخت می‌کنند به ازای هر یک سال پرداخت اجاره روی قیمت فروش یک‌درصد تخفیف هم از دولت می‌‌‌گیرند. همچنین به هنگام انجام مبادلات در دفاتر اسناد رسمی مبلغی تخفیف به خریداران ارائه می‌شود. در طرح یاد شده افراد می‌توانند خانه‌‌‌های نو یا خانه‌‌‌هایی که پیش‌تر در اجاره آنها بوده را بنابر شرایط قانونی مندرج در قوانین فرانسه خریداری کنند.
اهمیت معماری در مسکن اجتماعی
در حال حاضر برخی از پروژه‌‌‌های فعال مسکن اجتماعی در شهرهای کوچک و بزرگ فرانسه از پروژه‌‌‌های معروف معماری در قرن بیستم هستند، البته برخی از آنها در قرن بیست و یکم بازآفرینی و نوسازی شده و طرح‌‌‌های دیگری نیز در سال‌های اخیر بر این تعداد افزوده شده است. برای مثال یکی از طرح‌‌‌های موفق معماری در مسکن اجتماعی اجرا شده در فرانسه ساختمان ایلوت سن ژرمن در منطقه هفتم پاریس است که حتی در روزهای گرفته زمستانی نیز از بالکن آن می‌توان به نظاره برج ایفل و جمعیت اطراف نشست. این مجتمع شامل یک سالن ورزشی زیرزمینی و یک مرکز مراقبت روزانه است که در محل سابق دفاتر وزارت دفاع فرانسه ساخته شده، علاوه بر این در محدوده گرند پاریس که از آن با نام پاریس بزرگ یاد می‌‌‌کنیم ساختمان‌‌‌های متنوع دیگری وجود دارد که از آن جمله می‌توان به شهر تابناک (Cité Radieuse)اشاره کرد.
طرح اصلی این ساختمان از کارهای لو کوربوزیه (Le Corbusier) که از معماران معروف قرن بیستم  است، الهام گرفته شده است. او با وجود اینکه بیشتر به‌‌‌خاطر پروژه‌‌‌های مدرنیستی‌‌‌اش شناخته می‌شود، تاثیر عمیقی بر مفهوم مسکن اجتماعی در قرن بیستم گذاشت. کوربوزیه مستقیما در چند پروژه‌‌‌ مهم مسکن (که اغلب با هدف اجتماعی طراحی شده بودند) مشارکت داشت که مهم‌ترین آن با نام Unité d’Habitation با ترجمه تحت‌اللفظی واحد مسکونی در مارسی واقع شده است. این پروژه که ساخت آن از ۱۹۴۷ آغاز و تا ۱۹۵۲ خاتمه یافت به کارفرمایی دولت فرانسه ۳۳۷ آپارتمان در ۲۳ نوع متفاوت را به متقاضیان عرضه کرد که ترکیبی از مسکن، فروشگاه، مدرسه و فضای عمومی را در یک ساختمان بزرگ جای داده بود.
به گزارش دنیای اقتصاد،اما نکته مهمی که در بررسی کیفیت مسکن اجتماعی ساخته شده در پاریس حائز اهمیت است این است که این بناها توانسته‌‌‌اند کیفیت زندگی ساکنان خود را تا حد قابل‌توجهی افزایش دهند. یکی از معروف‌‌‌ترین این پروژه‌‌‌ها Espaces d’Abraxas اثر ریکاردو بوفیل است که به دلیل تاثیر قابل‌توجه بر بهبود کیفیت زندگی اقشار متوسط و کمتر برخوردار توانست لقب ورسای مردم را به خود بگیرد. این پروژه به دلیل بهبود قابل‌توجه چشم‌اندازها و زندگی شهری برای جامعه هدف خود در حومه شرقی پاریس و با توجه به طراحی کاخ گونه‌ای که داشت به این نام شهرت گرفت. بعدها پروژه‌‌‌های دیگری نیز از این لقب استفاده کردند که نقطه مشترک همه آنها افزایش کیفیت زندگی شهروندان طبقه کمتر برخوردار بود.