نابودی و محو یک فرهنگ؛
زوال قنات‌ها
کد خبر: 14293
یازده‌قنات ایرانی در سال۲۰۱۶ از سوی مدیریت یونسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسید. ویژگی‌های منحصر به فرد این قنات‌ها از نظر کارشناسان یونسکو چنین بیان شده است: عمیق‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین...
یازده‌قنات ایرانی در سال۲۰۱۶ از سوی مدیریت یونسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسید. ویژگی‌های منحصر به فرد این قنات‌ها از نظر کارشناسان یونسکو چنین بیان شده است: عمیق‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین. این یازده‌قنات شامل قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات حسن‌آباد مشیر و قنات باغ زارچ، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد و قنات عمومی وزوان، قنات مون، قنات گوهرریز جوپار، قنات اکبرآباد بم و قنات قاسم‌آباد بم است.
در بخشی از گزارش یونسکو آمده است: «در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاه‌های کشاورزی و دائمی به سیستم باستانی قنات متکی هستند که آبخوان‌های آبرفتی را در سرآغاز دره‌ها استخراج کرده و آب را از طریق تونل‌های زیرزمینی طی مسافت‌های طولانی هدایت می‌کنند.
هر قنات شامل یک تونل تقریبا افقی است که آب را از یک منبع زیرزمینی، معمولا یک مخروط آبرفتی، جمع‌آوری می‌کند و برای رسیدن به سطح مناسب آب‌خوان، یک چاه مادر در آن حفر می‌شود. چاه‌های فرعی به فواصل منظم در طول مسیر تونل حفر می‌شوند تا امکان خارج کردن خاک و نیز تهویه فراهم شود. این چاه‌ها از بالا به‌صورت گودال‌هایی به نظر می‌رسند که خط قنات را از منبع آب تا سکونتگاه کشاورزی دنبال می‌کنند. آب از طریق تونل‌های زیرزمینی با نیروی جاذبه به‌دلیل شیب ملایم تونل تا خروجی (مظهر) منتقل شده و از طریق کانال‌ها به زمین‌های کشاورزی می‌رسد. سیستم قنات ایرانی گواهی استثنایی بر سنت تامین آب برای مناطق خشک برای حمایت از سکونتگاه‌هاست. دستاوردهای فناوری و اجتماعی قنات‌ها نقش حیاتی در شکل‌گیری تمدن‌های مختلف دارند. اهمیت حیاتی آن برای منطقه وسیع‌تر خشک در نام فلات بیابانی ایران که «تمدن قنات» نامیده می‌شود، بیان شده است.
پراکندگی سکونتگاه‌های اولیه بر روی مخروط‌های آبرفتی فلات داخلی و بیابان‌های ایران به الگوی توزیع سیستم قنات در سرتاسر کشور مرتبط است. این سیستم همچنین سنت فرهنگی زنده‌ای از مدیریت جمعی منابع آبی را ارائه می‌دهد. سیستم قنات ایرانی نمونه‌ای برجسته از یک مجموعه فناوری است که مراحل مهمی در تاریخ اشغال انسان در مناطق خشک و نیمه‌خشک را نشان می‌دهد. بر اساس محاسبات پیچیده و ویژگی‌های معماری استثنایی، آب تنها با نیروی جاذبه بر مسافت‌های طولانی جمع‌آوری و منتقل شده و این سیستم‌های حمل‌ونقل طی قرن‌ها و گاهی هزاران سال نگهداری شده‌اند. سیستم قنات امکان ایجاد سکونتگاه‌ها و کشاورزی را فراهم کرد؛ اما همچنین الهام‌بخش ایجاد سبک خاصی از معماری و منظر بیابانی بود که نه تنها شامل خود قنات‌ها بلکه ساختارهای مرتبط با آنها مانند مخازن آب، آسیاب‌ها، سیستم‌های آبیاری و باغ‌ها نیز می‌شود.
قنات‌ها همچنان منبع ضروری آب را برای تامین سکونتگاه‌ها و باغ‌های ایرانی فراهم می‌کنند و تحت مدیریت و نگهداری سیستم‌های مدیریت جمعی سنتی قرار دارند. این سیستم‌های مدیریتی دست نخورده باقی مانده و از گذشته دور به همکاری مردم و کاربران به امروز رسیده‌اند.
از سوی دیگر«محمد برشان» مدیر مرکز قنات استان کرمان گفته است: « در طول ۳۰قرن گذشته، با اینکه قنات‌ها بخش عمده‌ای از نیازهای آبی ایران را تامین می‌کردند همواره حافظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی بوده‌اند و هیچ‌گاه این موازنه را برهم نزده‌اند. درحقیقت نوسانات آب‌دهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی عامل اصلی حفظ این توازن بوده است.۵۰ سال پیش، دست‌کم ۷۰هزار قنات در ایران وجود داشت که درحال‌حاضر از این تعداد قنات، ۳۴هزار رشته باقی مانده است؛ هرچند همین تعداد قنات هنوز هم ایران را در صدر کشورهای جهان نشانده است.
کشور عمان با داشتن ۳هزار رشته قنات در رتبه دوم این جدول قرار گرفته است. اما نمی‌توان کتمان کرد که کشور عمان از حیث احیا و گردشگری قنات در جهان رتبه نخست را دارد. کشور عمان در حفظ قنات‌های خود بسیار موفق عمل کرده است؛ چون دولت هیچ دخالتی در امور قنات‌ها ندارد. چاه‌های عمیق حفر نکردند و حریم قنات‌ها را به‌خوبی حفظ کرده‌اند.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما این است که حریم قنات‌ها حفظ نمی‌شود و بسیاری از قنات‌های ایرانی مورد مداخله مسوولان دولتی و شرکت‌های مختلف و افراد ذی‌نفع قرار گرفته‌اند. از بین رفتن قنات‌ها، نابودی یک شیوه استحصال آب و یا یک نوع از انواع بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه نابودی و محو یک فرهنگ است که لازم است با مشارکت‌های مردمی برای نجات قنات‌های باقی‌مانده از خطر نابودی تلاش کنیم و برای احیای قنات‌های متروکه چاره‌ای بیندیشیم. قنات‌های ایران بیش از آنکه موضوع مربوط به جغرافیای ایران باشد، مربوط به تاریخ و میراث فرهنگی ایران می‌شود. بنابراین آنچه متعلق به تاریخ است باید حفظ شود.»
در بخشی از گزارش یونسکو آمده است: «در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاه‌های کشاورزی و دائمی به سیستم باستانی قنات متکی هستند که آبخوان‌های آبرفتی را در سرآغاز دره‌ها استخراج کرده و آب را از طریق تونل‌های زیرزمینی طی مسافت‌های طولانی هدایت می‌کنند.
هر قنات شامل یک تونل تقریبا افقی است که آب را از یک منبع زیرزمینی، معمولا یک مخروط آبرفتی، جمع‌آوری می‌کند و برای رسیدن به سطح مناسب آب‌خوان، یک چاه مادر در آن حفر می‌شود. چاه‌های فرعی به فواصل منظم در طول مسیر تونل حفر می‌شوند تا امکان خارج کردن خاک و نیز تهویه فراهم شود. این چاه‌ها از بالا به‌صورت گودال‌هایی به نظر می‌رسند که خط قنات را از منبع آب تا سکونتگاه کشاورزی دنبال می‌کنند. آب از طریق تونل‌های زیرزمینی با نیروی جاذبه به‌دلیل شیب ملایم تونل تا خروجی (مظهر) منتقل شده و از طریق کانال‌ها به زمین‌های کشاورزی می‌رسد. سیستم قنات ایرانی گواهی استثنایی بر سنت تامین آب برای مناطق خشک برای حمایت از سکونتگاه‌هاست. دستاوردهای فناوری و اجتماعی قنات‌ها نقش حیاتی در شکل‌گیری تمدن‌های مختلف دارند. اهمیت حیاتی آن برای منطقه وسیع‌تر خشک در نام فلات بیابانی ایران که «تمدن قنات» نامیده می‌شود، بیان شده است.
پراکندگی سکونتگاه‌های اولیه بر روی مخروط‌های آبرفتی فلات داخلی و بیابان‌های ایران به الگوی توزیع سیستم قنات در سرتاسر کشور مرتبط است. این سیستم همچنین سنت فرهنگی زنده‌ای از مدیریت جمعی منابع آبی را ارائه می‌دهد. سیستم قنات ایرانی نمونه‌ای برجسته از یک مجموعه فناوری است که مراحل مهمی در تاریخ اشغال انسان در مناطق خشک و نیمه‌خشک را نشان می‌دهد. بر اساس محاسبات پیچیده و ویژگی‌های معماری استثنایی، آب تنها با نیروی جاذبه بر مسافت‌های طولانی جمع‌آوری و منتقل شده و این سیستم‌های حمل‌ونقل طی قرن‌ها و گاهی هزاران سال نگهداری شده‌اند. سیستم قنات امکان ایجاد سکونتگاه‌ها و کشاورزی را فراهم کرد؛ اما همچنین الهام‌بخش ایجاد سبک خاصی از معماری و منظر بیابانی بود که نه تنها شامل خود قنات‌ها بلکه ساختارهای مرتبط با آنها مانند مخازن آب، آسیاب‌ها، سیستم‌های آبیاری و باغ‌ها نیز می‌شود.
قنات‌ها همچنان منبع ضروری آب را برای تامین سکونتگاه‌ها و باغ‌های ایرانی فراهم می‌کنند و تحت مدیریت و نگهداری سیستم‌های مدیریت جمعی سنتی قرار دارند. این سیستم‌های مدیریتی دست نخورده باقی مانده و از گذشته دور به همکاری مردم و کاربران به امروز رسیده‌اند.
از سوی دیگر«محمد برشان» مدیر مرکز قنات استان کرمان گفته است: « در طول ۳۰قرن گذشته، با اینکه قنات‌ها بخش عمده‌ای از نیازهای آبی ایران را تامین می‌کردند همواره حافظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی بوده‌اند و هیچ‌گاه این موازنه را برهم نزده‌اند. درحقیقت نوسانات آب‌دهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی عامل اصلی حفظ این توازن بوده است.۵۰ سال پیش، دست‌کم ۷۰هزار قنات در ایران وجود داشت که درحال‌حاضر از این تعداد قنات، ۳۴هزار رشته باقی مانده است؛ هرچند همین تعداد قنات هنوز هم ایران را در صدر کشورهای جهان نشانده است.
کشور عمان با داشتن ۳هزار رشته قنات در رتبه دوم این جدول قرار گرفته است. اما نمی‌توان کتمان کرد که کشور عمان از حیث احیا و گردشگری قنات در جهان رتبه نخست را دارد. کشور عمان در حفظ قنات‌های خود بسیار موفق عمل کرده است؛ چون دولت هیچ دخالتی در امور قنات‌ها ندارد. چاه‌های عمیق حفر نکردند و حریم قنات‌ها را به‌خوبی حفظ کرده‌اند.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما این است که حریم قنات‌ها حفظ نمی‌شود و بسیاری از قنات‌های ایرانی مورد مداخله مسوولان دولتی و شرکت‌های مختلف و افراد ذی‌نفع قرار گرفته‌اند. از بین رفتن قنات‌ها، نابودی یک شیوه استحصال آب و یا یک نوع از انواع بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه نابودی و محو یک فرهنگ است که لازم است با مشارکت‌های مردمی برای نجات قنات‌های باقی‌مانده از خطر نابودی تلاش کنیم و برای احیای قنات‌های متروکه چاره‌ای بیندیشیم. قنات‌های ایران بیش از آنکه موضوع مربوط به جغرافیای ایران باشد، مربوط به تاریخ و میراث فرهنگی ایران می‌شود. بنابراین آنچه متعلق به تاریخ است باید حفظ شود.»
| لینک مطلب: | http://eghtesadkerman.ir/News/item/14293 |