وقتی سایه جنگ بر سر کشوری سنگینی می‌کند، مردم آن کشور ممکن است تصمیم‌‌‌هایی بگیرند که در شرایط عادی احتمال آن تصمیم‌‌‌ها اندک است. مثلا ممکن است سراغ خرید و ذخیره برخی اقلام غذایی و تبدیل دارایی‌‌‌های سرمایه‌‌‌ای به دارایی‌‌‌های نقدشونده و قابل حمل ‌‌بروند...

محسن جلال‏‏‌پور*
وقتی سایه جنگ بر سر کشوری سنگینی می‌کند، مردم آن کشور ممکن است تصمیم‌‌‌هایی بگیرند که در شرایط عادی احتمال آن تصمیم‌‌‌ها اندک است. مثلا ممکن است سراغ خرید و ذخیره برخی اقلام غذایی و تبدیل دارایی‌‌‌های سرمایه‌‌‌ای به دارایی‌‌‌های نقدشونده و قابل حمل ‌‌بروند. از نظر شماری از افراد جامعه، در شرایط جنگی، ذخیره کردن مواد غذایی و همچنین بردن دارایی‌‌‌ها به پناهگاه‌‌‌ امن و خرید اقلامی مانند دلار و سکه کاملا عقلانی است؛ اما آیا اخلاقی هم هست؟
برخی معتقدند رفتارهایی که در نگاه اول عقلایی به نظر می‌‌‌رسند، ممکن است در چارچوب اخلاق قابل دفاع نباشند. رفتارهایی مانند تبدیل دارایی‌‌‌ها به اقلام قابل حمل مثل دلار و سکه یا ذخیره اقلام ضروری، هرچند از منظر اقتصادی عقلانی و صحیح هستند، اما می‌‌‌توانند به تشدید تنش و تضعیف اعتماد جمعی منجر شوند. بنابراین اخلاق به ما یادآوری می‌کند که تصمیم‌‌‌هایمان در شرایط خاص، نه‌تنها بر زندگی خودمان بلکه بر کل جامعه تاثیر می‌‌‌گذارند. پس در چنین موقعیت‌‌‌هایی آدم‌‌‌ها بهتر است نفع شخصی را کنار بگذارند تا وضعیت جامعه از آنچه هست، آشفته‌‌‌تر نشود. اخلاق در شرایط بحران به معنای اولویت دادن به خیر جمعی بر منافع فردی است.
وقتی افراد به ذخیره اقلام غذایی یا خرید ارز و دارایی‌‌‌های قابل حمل روی می‌‌‌آورند، فشار بر منابع محدود افزایش می‌‌‌یابد، قیمت‌ها افزایش پیدا می‌کند و اقشار آسیب‌‌‌پذیر بیش از پیش در تنگنا قرار می‌‌‌گیرند. این چرخه، حس همبستگی اجتماعی را فرسایش می‌دهد و ترس و ناامنی را تقویت می‌کند. در مقابل، انتخاب‌‌‌هایی که مبتنی بر مسوولیت‌‌‌پذیری اجتماعی باشند، مانند خودداری از ذخیره انبوه، کمک به نیازمندان یا حفظ آرامش در بازار، می‌‌‌توانند به تثبیت اوضاع کمک کنند. این رویکرد نیازمند خویشتنداری و آگاهی از تاثیرات بلندمدت تصمیم‌‌‌های فردی بر جامعه است. یکی از درس‌‌‌های کلیدی اخلاق در مواقع بحرانی، اهمیت اعتماد است. اگر افراد به جای رقابت برای به دست آوردن منابع محدود، به همکاری و همدلی روی ‌‌‌آورند، اعتماد متقابل تقویت می‌شود. این اعتماد باعث می‌شود که جامعه از فشار موجود به سلامت گذر کند. در تاریخ، نمونه‌‌‌های متعددی دیده می‌شود که مردم ما با تکیه بر همبستگی و فداکاری، بحران‌های بزرگ را به سلامت پشت سر گذاشته‌‌‌اند.
درس دیگر، پرهیز از خودخواهی کوتاه‌‌‌مدت است. در شرایط بحرانی، تصمیم‌‌‌هایی که تنها به سود شخصی منجر می‌‌‌شوند، اغلب به زیان‌‌‌های جمعی بزرگ‌تر می‌‌‌انجامند. برای مثال، خرید انبوه ارز یا سکه ممکن است برای فرد احساس امنیت موقت ایجاد کند، اما این تصمیم اگر فراگیر شود، به اقتصاد کشور آسیب وارد می‌کند. بنابراین اخلاق در اینجا به ما می‌‌‌آموزد که گاهی فدا کردن منافع کوتاه‌‌‌مدت به نفع پایداری بلندمدت جامعه، انتخابی عاقلانه‌‌‌تر و انسانی‌‌‌تر است.
در نهایت، اخلاق در بحران به ما یادآوری می‌کند که انسانیت ما در لحظات سخت ‌سنجیده می‌شود. انتخاب‌‌‌هایی که در این لحظات می‌‌‌کنیم، نه‌تنها آینده خودمان بلکه هویت جمعی جامعه‌‌‌مان را شکل می‌دهند. با اولویت دادن به همدلی، همکاری و مسوولیت‌‌‌پذیری، نه‌تنها می‌‌‌توانیم از بحران عبور کنیم، بلکه می‌‌‌توانیم جامعه‌‌‌ای قوی‌‌‌تر و متحدتر بسازیم. این درس‌‌‌ها، فراتر از هر بحران خاصی، به ما نشان می‌دهند که انسان بودن یعنی در سخت‌‌‌ترین لحظات، به فکر دیگران بودن. باز هم تاکید می‌‌‌کنم این حق همه مردم است که به فکر حداکثر کردن منافع خود باشند، اما از آنجا که شرایط سختی پیش رو داریم، اخلاق حکم می‌کند که از رفتارهایی که به سود خودمان و به زیان جامعه تمام می‌شود پرهیز کنیم.
*   فعال بخش خصوصی