سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در جلسه گروه مشاوره علمی «سیستم ‌‌‌های میراث کشاورزی مهم جهانی» (GIAHS) که از ۷ تا ۸ ژوئیه ۲۰۲۵ در رم برگزار شد، چهار سیستم کشاورزی برجسته را در جمهوری کره، پرتغال و تاجیکستان به عنوان میراث جهانی کشاورزی معرفی کرد...

این اعلامیه نه تنها شبکه GIAHS را به ۹۹ سیستم در ۲۹کشور گسترش داد، بلکه برای اولین بار آسیای مرکزی را با معرفی سیستم دره الموسی تاجیکستان در این فهرست جای داد.
کاوه زاهدی، مدیر دفتر تغییرات اقلیمی، تنوع زیستی و محیط‌زیست فائو، در این باره گفت: این سیستم‌ها نه تنها میراث فرهنگی و کشاورزی جوامع را حفظ می‌کنند، بلکه الگوهایی عملی برای مقابله با بحران‌های اقلیمی و از دست رفتن تنوع زیستی ارائه می‌دهند. با نزدیک شدن به جشن هشتادمین سالگرد فائو در ۳۱ اکتبر ۲۰۲۵، پیش‌بینی می‌شود تعداد سایت‌‌‌های GIAHS از ۱۰۰ فراتر رود.
ریشه‌‌‌های پایداری در کوهستان‌‌‌های شرقی
سیستم کشاورزی-جنگل‌‌‌داری کاج اولجین در شرق جمهوری کره، نمونه‌‌‌ای درخشان از تعادل بین بهره ‌‌‌برداری اقتصادی و حفاظت زیست‌‌‌ محیطی است. این سیستم که با اقلیم کوهستانی و ساحلی سازگار شده، ترکیبی از جنگل ‌‌‌داری کاج قرمز، زنبورداری، قارچ‌‌‌ چینی، کشاورزی دیم و تولید نمک سنتی را شامل می‌شود. جنگل‌‌‌های کاج بیش از ۳۰۰ گونه گیاهی و جانوری را پشتیبانی می‌کنند، از گیاهان خوراکی وحشی گرفته تا گرده ‌‌‌افشان‌‌‌هایی که اکوسیستم را زنده نگه می‌‌‌دارند.
مدیریت این جنگل ‌‌‌ها با تکنیک ‌‌‌های سنتی مانند برداشت صمغ، پاکسازی زیرپوشش برای پیشگیری از آتش‌‌‌سوزی و نازک‌‌‌‌سازی انتخابی انجام می‌شود. این روش‌ها نه تنها سلامت جنگل را تضمین می‌کنند، بلکه فرسایش خاک را کاهش داده و میکروکلیماها را تنظیم می‌کنند. از منظر فرهنگی، این جنگل‌‌‌ها در آیین‌‌‌ها و داستان‌‌‌های محلی نقش دارند و به هویت جوامع اولجین عمق می‌‌‌بخشند.
با وجود پایداری این سیستم، چالش ‌‌‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، کاهش جمعیت روستایی و فشار توسعه صنعتی تهدیدهایی برای آینده آن هستند. فائو با همکاری دولت کره، برنامه‌‌‌هایی برای آموزش نسل جوان و ترویج اکوتوریسم در این منطقه آغاز کرده تا دانش سنتی حفظ شود و اقتصاد محلی تقویت گردد.
ماهیگیری با سابقه ۵۰۰ساله
سیستم ماهیگیری سنتی جکبانگریوم در تنگه‌‌‌های جوجوک کره، روشی باستانی با بیش از ۵۰۰ سال قدمت است که از تله ‌‌‌های بامبو برای صید ماهی آنچوی استفاده می‌کند. این سیستم بدون نیاز به سوخت، بدون صید جانبی و بدون آسیب به زیستگاه‌‌‌های دریایی، نمونه‌‌‌ای کم‌‌‌نظیر از شیلات پایدار و کم‌‌‌کربن است. تله‌‌‌های ثابت که با جریان‌‌‌های طبیعی جزر و مدی هماهنگ هستند، ماهی‌‌‌ها را به‌‌‌طور هوشمندانه به اتاقک‌‌‌های نگهداری هدایت می‌کنند.
این روش نه تنها تنوع زیستی دریایی را حفظ می‌کند، بلکه از معیشت ماهیگیران کوچک‌‌‌مقیاس، بازارهای محلی و تعاونی‌‌‌های فرآوری تحت رهبری زنان حمایت می‌کند. زنان در این منطقه نقش کلیدی در فرآیند خشک‌‌‌کردن، بسته‌‌‌بندی و بازاریابی آنچوی دارند که این امر نه‌‌‌تنها به تقویت اقتصاد خانوار کمک می‌کند، بلکه نقشی موثر در ارتقای جایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان ایفا می‌‌‌نماید.
جکبانگریوم فراتر از یک شیوه صیادی، بخشی جدایی‌‌‌ناپذیر از هویت فرهنگی و حافظه تاریخی ساحلی کره است. آیین‌‌‌ها، جشنواره‌‌‌های سالانه، و داستان‌‌‌های شفاهی، این سیستم را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند. به رسمیت شناختن آن توسط فائو، نه‌‌‌تنها توجه جهانی را جلب کرده، بلکه فرصتی برای الهام‌‌‌بخشی به شیوه‌‌‌های پایدار شیلات در سایر نقاط جهان فراهم ساخته است. همچنین این سیستم می‌تواند نمونه‌‌‌ای از گردشگری فرهنگی و آموزشی باشد که مردم را با تاریخ، طبیعت و پایداری آشتی می‌دهد.
کشاورزی در جنگل بلوط
سیستم آگروسیلوپاستورال مونتادو تپه‌‌‌های سرپا در جنوب پرتغال، یکی از قدیمی‌‌‌ترین و پایدارترین سیستم‌های کشاورزی-جنگل‌‌‌داری-دامداری در اروپاست. این سیستم با مدیریت هماهنگ جنگل‌‌‌های بلوط و چوب‌‌‌پنبه، چراگاه‌‌‌های گسترده و کشاورزی دیم، منظره‌‌‌ای چندمنظوره و موزون ایجاد کرده که زیستگاهی برای بیش از ۱۲۰ گونه پرنده، پستاندار و خزنده، از جمله گونه‌‌‌های در خطر انقراض مانند یوزپلنگ ایبری، فراهم می‌کند. مونتادو نه‌‌‌تنها به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند، بلکه با کاهش فرسایش خاک، بهبود ساختار آن، افزایش ذخیره آب و جذب کربن، نقشی کلیدی در سازگاری با تغییرات اقلیمی دارد.
این سیستم بهره‌‌‌برداری هوشمندانه از منابع طبیعی را با تولیدات متنوعی همچون چوب‌‌‌پنبه، عسل، گوشت، قارچ‌‌‌های جنگلی و گیاهان دارویی تلفیق کرده و به این ترتیب اقتصاد روستایی را در برابر بحران‌های اقتصادی مقاوم می‌‌‌سازد. در اتحادیه اروپا، مونتادو به عنوان نمونه‌‌‌ای از کشاورزی با ارزش طبیعی بالا شناخته می‌شود که تعامل انسان و طبیعت را در چارچوبی پایدار نشان می‌دهد. این سیستم، به دلیل مدیریت کم‌‌‌شدت، تنوع زیستی، انعطاف‌‌‌پذیری در برابر خشکسالی و قابلیت بازتولید، الگویی الهام‌‌‌بخش برای مناطق مدیترانه‌‌‌ای و نیمه‌‌‌خشک است.
با این حال، چالش‌‌‌هایی چون کاهش نیروی کار روستایی، سودآوری پایین در مقایسه با کشاورزی صنعتی، و فشار بر منابع طبیعی، استمرار آن را با تهدیدهایی روبه‌رو کرده است. برای حفظ این میراث زنده و گران‌‌‌بها، حمایت هدفمند سیاستگذاران، برنامه‌‌‌های آموزشی برای نسل جوان و سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌های بومی‌‌‌ساز از اهمیت بالایی برخوردار است.
گوهر کوهستانی تاجیکستان
سیستم کشاورزی-دامداری دره الموسی در تاجیکستان، اولین نماینده آسیای مرکزی در فهرست GIAHS است. این سیستم که در مناظر کوهستانی سخت شکل گرفته، جابه‌جایی فصلی گوسفندان را با کشت انگور، غلات، میوه‌‌‌ها و سبزیجات ترکیب می‌کند. انگور صورتی تویفی، محصول کلیدی این منطقه، به کشمش، شیره وآب‌‌‌میوه تبدیل می‌شود و هویت فرهنگی دره را تقویت می‌کند.
این سیستم با روش‌های سنتی مانند کشت کنتوری، کوددهی ارگانیک و آبیاری باستانی مدیریت می‌شود. مدیریت مشارکتی از طریق کمیته ‌‌‌های محله‌‌‌ای و تعاونی‌‌‌ها، انتقال دانش و استفاده مشترک از منابع را تضمین می‌کند. این سیستم با حفظ نژادهای محلی مانند گوسفند حسوری و گونه‌‌‌های بومی گندم و جو، به امنیت غذایی کمک می‌کند. به رسمیت شناختن دره الموسی، توجه جهانی را به پتانسیل کشاورزی پایدار در آسیای مرکزی جلب کرده است. این منطقه که با کمبود آب و فرسایش خاک مواجه است، می‌تواند از حمایت فائو برای توسعه اکوتوریسم و بازاریابی محصولات محلی بهره‌‌‌مند شود.
چرا میراث کشاورزی اهمیت دارد؟
برنامه «نظام‌‌‌های میراث کشاورزی مهم جهانی» (GIAHS)  فائو با شناسایی و ثبت سیستم‌هایی که هم‌‌‌زمان تنوع زیستی، معیشت پایدار و فرهنگ‌‌‌های بومی را حفظ می‌کنند، نقشی کلیدی در مقابله با چالش‌‌‌های پیچیده جهانی ایفا می‌کند. این سیستم‌ها که ریشه در قرن‌‌‌ها دانش بومی و هم‌‌‌زیستی مردم با طبیعت دارند، نشان می‌دهند که چگونه سنت‌‌‌های کشاورزی می‌توانند راه‌‌‌حل‌‌‌هایی پایدار برای بحران‌های معاصر از جمله امنیت غذایی، تاب‌‌‌آوری اقلیمی و حفاظت از منابع طبیعی ارائه دهند.
به گفته زاهدی، کارشناس ارشد فائو، این نظام‌‌‌ها تنها بازمانده‌‌‌های گذشته نیستند، بلکه منشأ الهام برای نوآوری‌‌‌های آینده در زمینه کشاورزی و مدیریت منابع محسوب می‌‌‌شوند. شبکه GIAHS که تا امروز ۹۹ سایت از کشورهای مختلف را در بر گرفته، به یک جنبش جهانی برای احیای کشاورزی پایدار، مشارکتی و بومی‌‌‌محور تبدیل شده است. با این حال، به‌رغم موفقیت‌‌‌های چشمگیر این برنامه، چالش‌‌‌هایی مانند شدت گرفتن تغییرات اقلیمی، مهاجرت نیروی کار روستایی، افزایش وابستگی به نهاده‌‌‌های صنعتی و رقابت نابرابر با مدل‌‌‌های کشاورزی تجاری همچنان پابرجاست.
برای مقابله موثر با این تهدیدها، فائو باید همکاری خود را با دولت‌‌‌ها، سازمان‌های مردم‌‌‌نهاد، جوامع محلی و بخش خصوصی گسترش دهد. آموزش نسل جوان، مستندسازی و ترویج دانش بومی، توسعه زیرساخت‌‌‌های محلی و سیاستگذاری حمایتی از جمله اقداماتی است که می‌تواند به حفظ و تقویت این سیستم‌های کشاورزی ارزشمند کمک کند. آینده امنیت غذایی جهان تا حد زیادی در گرو احیای این دانش‌‌‌های به‌‌‌ظاهر کهنه اما عمیقا کارآمد است.
آینده‌‌‌ای با ریشه‌‌‌های کهن
اعلامیه فائو در به رسمیت شناختن سیستم‌های کشاورزی در جمهوری کره، پرتغال و تاجیکستان، گامی بزرگ در راستای حفظ میراث کشاورزی و ترویج پایداری است. از جنگل‌‌‌های کاج اولجین در کره‌جنوبی تا تله‌‌‌های ماهیگیری بامبویی جکبانگریوم، از مناظر نیمه‌‌‌خشک و چندمنظوره مونتادوی پرتغال تا دره کوهستانی و حاصل‌‌‌خیز الموسی در تاجیکستان، این نظام‌‌‌ها جلوه‌‌‌ای از هماهنگی دیرپای انسان و طبیعت را به نمایش می‌‌‌گذارند. هر یک از این مناطق، با ویژگی‌‌‌های اقلیمی و فرهنگی منحصربه‌‌‌فرد، روایت‌‌‌گر شیوه‌‌‌ای خاص از تعامل خردمندانه با محیط‌زیست است.
با گسترش شبکه GIAHS، جهان امروز شاهد احیای روش‌های سنتی‌‌‌ای است که به‌‌‌رغم سادگی ظاهری، از منطق پیچیده و پایداری درونی برخوردارند و الگویی برای تاب‌‌‌آوری در برابر بحران‌های اقلیمی، کاهش منابع طبیعی و آسیب‌‌‌پذیری غذایی ارائه می‌دهند. این ابتکار فائو، نه‌‌‌تنها سندی زنده از ظرفیت‌‌‌های دانش بومی است، بلکه پلی میان گذشته و آینده می‌‌‌سازد که نشان می‌دهد چگونه بینش‌‌‌های اجدادی می‌توانند راهگشای جهانی پایدارتر باشند.
در عصری که بسیاری از نظام‌‌‌های کشاورزی با چالش‌‌‌های جدی مواجه‌‌‌اند، شناسایی و حفاظت از این میراث‌‌‌ها فرصتی است برای بازاندیشی در مورد توسعه، عدالت زیست‌‌‌محیطی و پایداری واقعی. چنین نظام‌‌‌هایی نه‌‌‌تنها منابع را حفظ می‌کنند، بلکه روح جامعه، هویت فرهنگی و پیوندهای نسلی را نیز زنده نگه می‌‌‌دارند. برای تداوم این مسیر، لازم است حمایت مالی، پژوهشی و سیاستگذاری بلندمدت در دستور کار کشورها و نهادهای بین‌المللی قرار گیرد.