زنگ خطر کم‌آبی در سال ۱۴۰۰ به صدا درآمده است؟ بازوی پژوهشی مجلس با استناد به کاهش شدید ریزش‌های جوی در حوضه‌های اصلی آبریز و اثر آن بر مخازن سدها، بر ضرورت آمادگی برای سازگاری با خشکسالی در بخش‌های مختلف کشور تاکید و آثار و پیامدهای این موضوع را آسیب‌شناسی کرد. تنش آبی در شش استان بیش از مناطق دیگر است.

زنگ خطر کم‌آبی به صدا درآمده است؟ با وجود وعده‌های سازمان هواشناسی، بارندگی در اردیبهشت‌ماه به چند رگبار محدود شده است. اتمام دوره بارش بهاره نیز چالش‌های دو بخش آب و برق را جدی‌تر می‌کند. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در نیمی از مناطق شش‌گانه آبی کشور، آب ورودی به سدها شدیدا کاهش پیدا کرده است. استان‌های «اصفهان»، «هرمزگان»، «سیستان و بلوچستان»، «اردبیل»، «فارس» «مرکزی» و «خراسان رضوی» از جمله استان‌های در معرض تنش آبی هستند. «درصد پُرشدگی» مخازن سدهای کشور58 درصد گزارش‌شده است. ترکیب این دو موضوع صحت اخبار منتشر شده در خصوص خطر کم‌آبی در سال 1400 را تایید می‌کند. از آنجا که 10 تا 15 درصد برق کشور از نیروگاه‌های برق‌آبی تامین می‌شود، کم‌آبی در 1400 به منزله کاهش پایداری کشور در زمینه تامین انرژی ‌برق است. وقتی آب و برق کشور با هم دچار کمبود شوند، طبیعتا صنعت، خدمات و کشاورزی ایران تضعیف خواهد شد. این موضوع در لابه‌لای گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس قابل لمس است. وزارت نیرو نیز در روزهای اخیر به‌طور مکرر بر چشم‌انداز نزولی تولید برق تاکید کرده است. بزرگ‌ترین مشکلات پیش‌روی کشور که در نتیجه کم‌آبی در ماه‌های آتی بروز خواهد کرد، عمدتا شامل «احتمال بروز خاموشی در سطح صنایع متمرکز در مرکز ایران»، «دشواری تامین آب برای بخش کشاورزی در اقصی‌نقاط کشور» و «افزایش مسائل زیست‌محیطی نظیر پدیده ریزگردها» است. در این راستا بازوی پژوهشی مجلس با ارائه یک توصیه‌نامه سیاستی در 11 پیشنهاد، سعی کرده سیاست‌گذار را در زمینه مواجهه با خشکسالی و کم‌آبی راهنمایی کند.

در این توصیه‌نامه تصریح شده اولویت‌بندی مصارف بخش‌های مختلف و برنامه‌ریزی منابع آب باید به سمت «مصرف شرب» و «بهداشتی» باشد و در مراحل بعدی به پوشش نیازهای بخش صنعت، کشاورزی و محیط‌زیست اقدام شود. موضوعی که با توجه به مشکلات خاموشی در سال گذشته که گریبان بسیاری از صنایع و کسب‌وکارها را گرفت، نیازمند توجه ویژه بوده تا روند تولید دچار مشکل نشود. از آنجا که پایداری کشور در زمینه تولید برق مستقیما به ثبات تولید در بخش‌های صنعت، خدمات و کشاورزی منجر خواهد شد، مدیریت تولید برق در این بخش از مهم‌ترین مواردی است که تدبیر آن به بهترین شکل ممکن باید در دستور کار سیاست‌گذار قرار گیرد.

تبعات کاهش بارندگی اما صرفا به افت تولید برق محدود نمی‌شود و به تردیدها در زمینه تامین آب شهرهای بزرگ دامن زده است. از آن سو صعودی شدن یکباره دما، شدت استفاده از وسایل سرمایشی را زودتر از موعد کلید زده است؛ موضوعی که نیاز به برق را پیش از موعد به شکل جدی افزایش خواهد داد. در همین حین اما تولید برق ممکن است کاهش یابد. جنوب و جنوب شرقی کشور نیز تشنه‌تر از قبل است و ذخایر آبی این مناطق عموما با افت 30 تا 46 درصدی روبه‌رو شده است. در شرایطی که از مجموع سدهای مهم کشور تنها در سه استان یا حوضه عملکرد مثبتی را به ثبت رسانده‌اند، کاهش بارندگی در 27 استان مسائل بسیاری را در حوزه‌های اجتماعی، سیاست خارجی، اقتصادی، محیط‌زیست و بهداشت به جامعه تحمیل می‌کند. «بازگشت ریزگردها به بخش وسیعی از پهنه کشور» در کنار «محدودیت تامین آب برای دو بخش کشاورزی و صنعت» و نیز «کاهش توان پشیبانی شبکه برق از بخش صنعت» تنها بخشی از مواردی است که احتمالا در ماه‌های آتی رخ خواهد داد.

شش منطقه مهم کشور که در این گزارش مورد توجه قرار گرفته‌اند، در نتیجه خشکسالی و کم‌آبی سال 1400، با مسائل و چالش‌های بسیاری روبه‌رو خواهند شد. این گزارش تصریح می‌کند وضعیت حاد جنوب شرقی و شرق کشور در زمینه کم‌آبی در سال 1400 موجب خواهد شد تا علاوه‌بر «کم‌آبی‌ شدید»، احتمال بروز چالش‌هایی نظیر «مهاجرت، ناامنی و بیکاری»، «مشکل تامین آب شهر مشهد»، «تشدید توفان و گردوخاک»، «مشکل تامین آب کشاورزی» و «عدم‌تامین حقابه هیرمند» جدی‌تر شود.

در بخش غربی و جنوب‌غربی ایران اما مشکلات کم‌آبی عمدتا «افزایش ریزگرد»، «رشد مناقشات بین استان‌ها»، «مشکل در تامین آب کشاورزی» و «بروز مشکل در کیفیت آب کرخه و کارون» بوده و مساله «افت تولید انرژی در نیروگاه‌های برق‌آبی» را پررنگ می‌کند. در مناطق شمال‌غربی مشکلات کمتر است، اما همچنان شاهد «افزایش مسائل زیست‌محیطی در حوالی دریاچه ارومیه» و «بروز مشکلاتی در بخش تامین آب بخش کشاورزی» خواهیم بود.

ضمنا هشدار نسبت به افزایش تنش‌ها در حوضه‌های آبریز حساس نظیر زاینده‌رود در کنار افزایش مشکلات با کشورهایی نظیر افغانستان و ترکیه بر سر نحوه مهار آب‌های مرزی از جمله تبعاتی است که در نتیجه کم‌آبی اخیر قابل‌پیش‌بینی خواهد بود.

وضعیت بارش‌ها چگونه بوده است؟

بررسی دقیق‌تر آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد از مجموع 31 استان کشور، تنها 3 استان در سال آبی جاری بارندگی بیشتری نسبت به میانگین 52 ساله خود را به ثبت رسانده‌اند. بارش‌ها در سه استان تهران، ‌آذربایجان شرقی و البرز با 3 درصد رشد، نسبت به میانگین بلندمدت خود روبه‌رو شده است. در قزوین وضعیت بدون تغییر بوده است. در 27 استان نیز میزان بارندگی امسال نسبت به میانگین بارش بلندمدت با افت جدی روبه‌رو بوده است. بدترین وضعیت را در بین استان‌های 31گانه «سیستان و بلوچستان»، «هرمزگان»، «خراسان جنوبی»، «کرمان»، «خراسان رضوی» و «فارس» تجربه کرده‌اند که بارش‌های آنها همگی بیش از 50درصد نسبت به میانگین 52ساله کاهش یافته است؛ موضوعی که از مشکل جدی نوار میانی، شرقی و جنوب شرقی کشور در زمینه مساله آب حکایت دارد. اما نکته مهم دیگری که لازم است به آن توجه شود، افزایش فاصله بین میانگین بارش سال 1400 کشور و میانگین بلندمدت بارش کشور است. در واقع درحالی‌که میانگین بلندمدت کشور عدد 202 میلی‌متر را نشان می‌دهد، نرخ میانگین بارش کشور در سال‌جاری آبی با افتی 38درصدی به سطح 125 میلی‌متر رسیده است. مرور دقیق‌تر آمارها نشان می‌دهد استانی همچون گیلان که بیشترین سطح بارندگی را در سال آبی جاری داشته نیز با افتی 10درصدی بارش در سال آبی جاری روبه‌رو شده است.

تجزیه و تحلیل سدها در 16 منطقه

آمارهای وزارت نیرو که مبنای گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس قرار گرفت نشان می‌دهد 42درصد از سدهای مخزنی کشور تا پایان 20 فروردین سال آبی 1400 - 1399 خالی هستند. جداول این گزارش نشان می‌دهند کل ورودی و خروجی به مخازن سدهای کشور تا این تاریخ به ترتیب معادل 78/ 20 میلیارد مترمکعب و 74/ 18 میلیارد مترمکعب است. همچنین حجم آب موجود سدها نیز تا تاریخ بیستم فروردین، معادل 48/ 29 میلیارد مترمکعب است که معادل 58 درصد پرشدگی از کل حجم مخازن است. این آمار البته مربوط به کل سدهای کشور است.

شرایط خاصی بر سدهای مهم کشور در 15 منطقه و استان کشور حاکم بوده که در جدول گزارش قابل مشاهده است. کنار هم قرار دادن ذخایر این 15 منطقه نشان می‌دهد هم اینک ذخیره آبی کشور در سدهای مذکور بالغ بر 22 میلیارد مترمکعب است که در مقایسه با سال گذشته کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد. البته وزارت نیرو اعلام کرده حجم ذخیره سدهای کل کشور هم اینک 48/ 29 میلیارد مترمکعب است. در گزارش وزارت نیرو، بدترین افت را از نظر حجم کاهش، سدهای خوزستان تجربه کرده‌اند که با توجه به حجم 15320 میلیون مترمکعبی آنها و افت 17درصدی که تجربه کرده‌اند، شرایط آبی مناطق جنوبی کشور را نگران‌کننده نشان می‌دهند.

گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس برمبنای میزان ورود آب به سدهای کشور تا بیستم فروردین‌ماه 1400 تهیه کرده نشان می‌دهد سدهای کشور تنها در دو استان خراسان شمالی و بوشهر روندی مثبت را تجربه ‌کرده‌اند. سدهای بوشهر با رشد 32 درصدی نسبت به سال قبل، از نظر ورود آب وضعیت مناسبی داشته و به‌رغم اینکه تنها 64درصد مخازن پر شده‌اند، اما 444 میلیون مترمکعب هم ذخیره دارند. در خراسان شمالی نیز به لطف رشد 2درصدی ورود آب به سدها و پرشدگی مخازن تا سطح 87 درصد، هم‌اینک موجودی مخازن این استان 53 میلیون مترمکعب است.

در عین حال هرمزگان و سیستان و بلوچستان دو استانی هستند که وضعیتی حادتر از باقی مناطق دارند. در هرمزگان، مخزن سد سمیل و نیان که سال گذشته پذیرای 100 میلیون مترمکعب آب بود، امسال تنها 18 میلیون مترمکعب آب ذخیره دارد. در سد استقلال نیز با توجه به افت 51درصدی، تنها 116 میلیون مترمکعب آب در مخزن ذخیره شده است.

راهکارهایی برای عبور از یک چالش جدی

بازوی پژوهشی مجلس در 11 بند نسبت به نحوه مدیریت خشکسالی و چالش‌های تولید آب و برق برای اقتصاد کشور واکنش نشان داده است. مهم‌ترین نکته از نظر این مرکز «اولویت‌بندی مصارف بخش‌های مختلف و برنامه‌ریزی منابع آب به ترتیب اولویت شرب و بهداشت، صنعت، محیط زیست و کشاورزی» بوده که می‌تواند در تدبیر بهتر شرایط سخت پیش‌رو به سیاست‌گذار کمک کند. در عین حال «اطلاع‌رسانی و ایجاد آمادگی در اقشار مختلف مردم و ترویج سازگاری با کم‌آبی و خشکسالی» از دیگر مواردی است که روی آن تاکید ویژه‌ای شده است. در سطوح پایین‌تر و حوزه‌های جزئی‌تر نیز این مرکز توصیه کرده «خرید حقابه کشاورزی و اجرای طرح‌های نکاشت با هدف ذخیره آب در پشت سدهای دارای حقابه شرب » در دستور کار سیاست‌گذار قرار گیرد. «اولویت‌بندی در توسعه کشت و تولید محصولات کشاورزی به‌خصوص محصولات استراتژیک»، «تقویت بیمه‌های کشاورزی با هدف حمایت از معیشت جوامع روستایی مواجه با بحران»، «تقویت رایزنی با کشورهای همسایه دارای حوضه آبریز مشترک و توجه ویژه به دیپلماسی آب»، «تجهیز شبکه پایش منابع آب و پایش دقیق تمام مصارف سطحی و زیرزمینی»، «ایجاد آمادگی در مسوولان کشوری برای مقابله و مدیریت اختلافات و ملاحظات اجتماعی به‌خصوص در حوضه‌های آبریز مرکزی و خلیج فارس و دریای عمان»، «اقدامات عاجل برای حداقل کردن آسیب به محیط زیست و منابع آب زیرزمینی»، «عدم‌ایجاد تعهدات آب‌بر توسط دولت و مجلس شورای اسلامی» در کنار «تقویت نظارت مجلس شورای اسلامی بر انجام اقدامات فوق توسط دولت» از جمله مواردی است که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس جهت حل بخشی از مشکلات این حوزه پیشنهاد شده است. این موارد هرچند تاثیر چندانی در رفع مشکلاتی نظیر افت بارش در کشور ندارند اما مسیر را برای اصلاح نحوه تولید و مصرف آب و برق در بخش‌های مختلف خانگی، تجاری و عمومی مهیا می‌کند. زنگ خطر کم‌آبی 1400 به صدا درآمده است. از این رو است که توصیه‌های بالا را باید جدی گرفت.