موضوع ساخت راه‌آهن در ایران نخستین‌بار در عهد ناصری همزمان با دیگر تحولات مدرن در ایران پدیدار شد و بسیاری از کسانی که خواهان پایه‌ریزی نظم مدرن بودند، از آن حمایت کردند. حتی طرح‌های بسیاری نیز به این منظور وجود داشت که به سبب فقدان امکانات زیربنایی عملیاتی نشد.

 در اواخر دوره قاجار که مقارن قرن نوزدهم در اروپا بود، حضور کشورهای خارجی و رقابت‌های استعماری آنها رفته رفته فکر ایجاد راه برای تسهیل امور مورد نیاز را در میان استعمارگران قوت بخشید و در مناطق مختلف تلاش‌های پراکنده‌ای به این منظور صورت گرفت تا در نهایت به تاسیس راه‌آهن سراسری در دوره رضاشاه انجامید.دکتر عباس پناهی عضو هیات علمی و استاد تاریخ پژوهشکده گیلان‌شناسی دانشگاه گیلان، در همایشی که روز دوشنبه دهم دی ماه با موضوع «تاریخ ایجاد خطوط ریلی در ایران» در محل آرشیو ملی برگزار شد، به یکی از راه‌های ریلی پرداخت که پیش از راه‌آهن سراسری در ایران مورد بهره‌برداری قرار گرفته بود. به عقیده دکتر پناهی دلیلی که موجب ناکام ماندن بهره‌برداری و توسعه راه‌آهن در ایران شده بود و طرح‌هایی که در آن زمینه وجود داشت را با شکست مواجه می‌کرد، زیاده‌خواهی و دست‌اندازی دولت به اموال مقاطعه‌کاران و فساد اداری در سال‌های پایانی حکومت قاجاریه بود. در ادامه بخشی از متن سخنرانی این استاد دانشگاه را در رابطه با راه‌آهن رشت-‌پیربازار که برای مدت محدودی در سال‌های واپسین سلطنت قاجار مورد بهره‌برداری قرار گرفت، می‌آوریم.

امتیاز روسی

راه‌آهن رشت-‌پیربازار یک راه‌آهن کوتاه است و جزو اولین مسیرهای ریلی است که در  ایران  به وجود آمد اما به‌رغم این مسیر کوتاه تاثیر زیادی داشت. در ابتدا باید اشاره کنم که مساله گیلان در دوره قاجار اهمیت بسیاری داشت. در این زمان یکی از مهم‌ترین مسیرهایی که به اروپا ختم می‌شد، مسیر تهران، قزوین، دره سفیدرود، انزلی و تفلیس به اروپا بود. بنابراین این مسیر از اهمیت زیادی در آن دوران برخوردار بود. به علاوه نکته دیگری که موجب اهمیت منطقه در این دوران می‌شود، تلاشی است که روس‌ها در منطقه انجام دادند و بعد از معاهده ترکمانچای قصد داشتند عملا سواحل جنوبی کاسپین را به ایالات روسی تبدیل کنند و به ویژه سرمایه‌گذاری زیادی در گیلان انجام دادند. نکته مهم این است که برخلاف سرمایه‌گذاری‌ها و امتیازاتی که انگلیسی‌ها دریافت می‌کردند و بیشتر به تجار واگذار می‌شد، در میان روس‌ها کسانی امتیازات را دریافت می‌کردند که کارمندان کنسولگری یا دوایر دولتی روسیه  بودند و تعداد محدودی از تجار در میان آنها مشاهده می‌شد. از آن جمله خوشتاریا تاجر گرجی بود که به شدت از سوی روس‌ها حمایت می‌شد و در قضیه ساخت راه‌آهن نیز فعال شد.

اهمیت راه‌آهن در گیلان

پیش از آنکه به مساله راه‌آهن بپردازیم باید به مختصات گیلان در این دوره نگاهی بیندازیم. گیلان دوره قاجار یکی از ثروتمندترین و مهم‌ترین ایالات کشور بود. چراکه گیلان دارای چند ذخیره مهم ارزشمند برای صادرات بود. خاویار، ابریشم و  برنج  این ایالت را به یکی از مهم‌ترین مقاصد تجاری سرمایه‌داران روسی مبدل کرده بود. سفرنامه‌هایی توسط خارجی‌ها در این دوران نوشته شده و طی آن با مردم محلی صحبت شده است، از قول مردم نقل می‌کنند که «گیلانی‌ها معتقدند مردمی ثروتمند هستند و قادرند تمامی ایران را  تغذیه کنند.» در رابطه با ضرورت تشکیل راه‌آهن رشت-پیربازار در اواخر عصر قاجار نیز باید به همین وضع گیلان نظر داشت. چراکه گسترش مبادلات ایران (گیلان) با روسیه سبب شد تا اتباع روسی به این نتیجه برسند که انتقال کالاها از بندرانزلی به رشت باید سرعت بیشتری پیدا کند و نتیجه آن تاسیس راه‌آهن رشت-پیربازار بود. این راه‌آهن که مدت کوتاهی نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفت یکی از موفق‌ترین خطوط ریلی ایران بود. این مسیر حدود ۱۲ سال عمر داشت و مسیر آن تنها ۸ کیلومتر بود.

مطالعات چندانی در رابطه با این مسیر تاریخی صورت نگرفته اما گزارش‌های زیادی از آن دوره باقی مانده است. اولین ماخذی که در رابطه با این راه‌آهن وجود دارد، گزارش‌های سیاحان خارجی است. آنها زمانی‌که خارجی‌ها وارد گیلان می‌شدند، از آنجا که این نواحی جنگل‌های سراسر پوشیده بود، راه‌آهن را به‌عنوان نخستین نماد مدرنیته در منطقه مورد توجه قرار می‌دادند. البته رشت در این میان استثنا بود و از آن به‌عنوان شهری نیمه اروپایی یاد می‌شد. روزنامه‌های عصر مشروطه رشت نیز به این راه و اهمیت آن پرداخته‌اند و گزارش‌هایی را می‌توان در روزنامه خیرالکلام و نسیم‌شمال در این رابطه مشاهده کرد. البته در خیرالکلام به شدت به مقاطعه‌کاران و پیمانکاران این مسیر تاخته شده و انگیزه از این انتقاد پولی بوده است که بابت بلیت دریافت می‌شد. اولین مقاله‌ای که به راه‌آهن رشت-پیربازار اشاره کرده است، به قلم «حسن نفیس» در مجله «فلاحت و تجارت» بود که در سال ۱۲۹۷ خورشیدی منتشر شد.

اقتصاد گیلان در عصر قاجار

در اواخر دوره قاجار روس‌ها و انگلیسی‌ها بر یک مساله توافق داشتند و آن گرفتن امتیازات متعدد از  دولت  ایران بود. در این  رقابت روس‌ها موفق شدند برنده شوند. یعنی در اواخر قرن نوزدهم روس‌ها نقش فعال‌تری در  اقتصاد  ایران داشتند. کتاب‌هایی که این دوره را مورد بررسی قرار داده‌اند، اذعان می‌کنند که بیش از دوسوم  تجارت  خارجی ایران در این زمان در اختیار روس‌ها قرار داشت. روس‌ها همچنین توانستند برای تسهیل کار خود راه‌های استراتژیکی نظیر رشت-پیربازار، قزوین-‌تهران، جلفا-‌تبریز، آستارا و عشق‌آباد-‌مشهد را در شمال ایران افتتاح کنند. بنابراین تمام مبادی‌های ورودی خود به  خاک  ایران را که می‌توانستند از طریق آن کالاها را وارد کنند، به‌وجود آوردند و به این طریق نقش موثری در  اقتصاد ایران این دوران ایفا کردند. یکی از بازیگرانی که وارد عرصه  سیاسی و اقتصادی  ایران شد، بانک استقراض روس بود.

یعنی به جز کنسولگری روسیه در رشت، بانک استقراض روس یک‌تنه با دادن وام‌های رهنی، گیلان را مستعمره خود کرده بود و از اتباع روس که موفق به کسب امتیاز در ایران می‌شدند، حمایت می‌کرد. نکته دیگری که موجب یکه‌تازی روس‌ها در گیلان شد، سلب امتیاز کشتیرانی ایران در دریای کاسپین بود. این موضوع در اواخر دوره قاجار به ضرر ایران تمام شد و بندرانزلی به‌عنوان پایگاه تجاری-‌نظامی ایران مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گرفت و عملا پایگاه تجاری-‌نظامی روس‌ها بود و آنها از این موقعیت برای انتقال منابع گیلان سود می‌بردند و عملا ذخایر ماهی دریای کاسپین توسط روس‌ها بهره‌برداری می‌شد و در معرض خطر نابودی قرار گرفته بود.