در 9 ماه نخست 1401، سهم مالیات از درآمدهای دولتی به رکورد خود در پنج سال اخیر رسید. این در حالی است که در مقابل سهم مالیات کالاها یا به عنوان دیگر «مالیات پنهان» کمتر شده است. بررسی بخش‌های مختلف درآمدی در این مقطع نشان می‌دهد سهم مالیات بر بنگاه‌ها رکورددار پنج ساله بوده است...

ترکیب مالیات‌ستانی دولت در سال 1401 تغییر کرده است. این در حالی است که وزیر اقتصاد هدفش را اخذ مالیات از ثروت عنوان کرده بود، اما آمارها و اطلاعات نشان از بالا رفتن سهم مالیات اشخصاص حقوقی داشته است؛ بخشی که بیشتر به بنگاه‌ها و شرکت‌های تولیدی مرتبط است.
بر اساس داده‌های مرکز آمار، در 9 ماهه 1401 بالاترین سهم از درآمد مالیاتی دولت مربوط به مالیات بر اشخاص حقوقی یا شرکت‌ها بوده است. این در حالی است که بررسی‌های اکوایران نشان می‌دهد هرچه به سمت کشور‌های توسعه‌یافته‌تر حرکت کنیم، از وزن مالیات بر شرکت‌ها کاسته شده است.
به طور کلی مالیات که یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی دولت به شمار می‌آید، به دو روش اخذ می‌شود؛ یک روش مالیات مستقیم است که شامل مالیات بر اشخاص حقیقی (بنگاه‌ها و شرکت‌ها)، مالیات بر درآمد (عمدتا مالیات بر حقوق و دستمزدها) و مالیات بر ثروت می‌شود و مسیر دیگر هم مالیات بر کالاها و خدمات است که به آن مالیات غیر‌مستقیم یا پنهان نیز می‌گویند.
نگاهی به جزئیات عملکرد درآمدهای مالیاتی در 9 ماهه سال‌های 1397 تا 1401 که از سوی مرکز آمار منتشر شده، نشان می‌دهد سهم مالیات مستقیم از کل درآمدهای مالیاتی افزایش یافته و از 54.8 درصد به حدود 63.1 درصد رسیده است. یعنی در عرض پنج سال 8.2 واحد درصد بر این سهم افزوده شده است. این در حالی است که در مقابل سهم مالیات‌های پنهان کم شده و از 45.2 درصد در سال 1397 به حدود 36.9 درصد کاهش یافته است.
بار اصلی مالیات بر دوش شرکت‌ها
مقایسه عملکرد 9 ماهه دولت در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که سهم مالیات بر بنگاه‌های اقتصادی از کل مالیات اخذ شده، پس از آن که در سال 99 جهشی قابل توجه داشته همچنان روند صعودی خود را حفظ کرده و اکنون در بالاترین سطح خود در بازه پنج‌ساله ایستاده است.
طبق داده‌های مرکز آمار، در همین بازه زمانی این سهم برابر با 41.5 درصد ثبت شده و نسبت به سال قبل خود حدودا 5.1 واحد درصد بیشتر شده است. در کنار این رویداد برخی تحلیلگران معتقدند سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی در کشور که به نوعی بهترین روش درآمدزایی دولت به دلیل کنترل شاخص‌های تورم‌ساز در کشور محسوب می‌شود، در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه پایین‌تر است؛ اما در این حوزه این تنها تفاوت ایران با این دسته از کشورها نیست.
تفاوت مهم ایران با کشورهای در حال توسعه به ترکیب درآمد مالیاتی نیز سرایت کرده است. بررسی‌های اکوایران نشان می‌دهد که اگرچه در کشورهای توسعه‌یافته‌تر وزن مالیات بر شرکت‌ها کاسته می‌شود، اما همچنان از درجه اهمیت بالایی برخوردار است. به عنوان مثال، سهم مالیات بر شرکت‌ها از کل درآمد مالیاتی در سال 2019 در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعهٔ اقتصادی (OECD) برابر با 9.6 درصد بوده است. این سهم در آمریکای لاتین و حوزه کارائیب 15.8 درصد، آسیا و اقیانوسیه 18.2 درصد و در آفریقا نیز 18.8 درصد به ثبت رسیده است.
در بررسی ترکیب مالیاتی مشاهده می‌شود با وجود رشد آمارهای مالیاتی بنگاه‌ها اما مالیات بر درآمد و مالیات بر ثروت در کف پنج ساله قرار گرفته‌اند.
کمترین سهم مالیات بر درآمد و ثروت در پنج سال اخیر
مالیات بر درآمد که از راحت‌ترین انواع مالیات‌ستانی محسوب می‌شود و قبل از واریز حقوق به حساب‌ها کسر می‌شود، تا 9 ماهه 1400 بین 19 تا 21 درصد در نوسان بوده، اما در 9 ماهه 1401 با ثبت کمترین سطح خود به 17.9 درصد رسیده است.
مالیات بر ثروت نیز از 3.9 درصد در سال 97 با یک جهش چهار برابری به 12.8 درصد در سال 99 رسید اما این سهم کاهش 9.1 واحد درصدی را در سال 1401 تجربه کرد و در نهایت به 3.7 درصد در 9 ماهه 1401 رسید. این کمترین سهم مالیات بر ثروت در سال‌های اخیر بوده است. این در حالی است که شهریور سال گذشته احسان خاندوزی - وزیر اقتصاد دولت سیزدهم - با بیان اینکه «دولت نیز از شیوه‌های مالیات‌ستانی ناکارآمد و سنتی آسیب دیده است»، قول داده بود تا ثروتمندان سهم بیشتری از درآمدهای مالیاتی کشور بپردازند.