تحرکات کشورهای همسایه برای گسترش تعاملات تجاری موجب شد تا در ماه‌های اخیر شاهد ایجاد تحولات جدید در مسیرهای ترانزیت باشیم. کریدورهای که با ایجاد آنها شاهد حذف ایران و روسیه خواهیم بود؛ در این شرایط بانک جهانی نیز همراستا با تحرکات جدید، سرمایه‌گذاران را به سرمایه‌گذاری در کردیدورهای رقیب ایران توصیه کرده است...

به دنبال تحریم روسیه و خارج شدن کریدور شمالی از مسیرهای ترانزیت که ایران را هم در بر می‌گرفت مدتی است، نقش کریدور میانی که از آسیای مرکزی و قفقاز می‌گذرد و به دنبال آن موقعیت جغرافیایی آذربایجان که در مسیر تجاری اروپا به چین قرار دارد، بسیار پررنگ شده است. بر همین اساس بانک جهانی با توصیه به سرمایه‌گذاری در این کشور، مسیر راه توسعه آن را ترسیم و اعلام کرده است.
توصیه به سرمایه‌گذاری در «کریدور میانی» در حالی صورت گرفته که ایران پتانسیل‌های  بیشتری برای تبدیل شدن به حلقه وصل چین به اروپا دارد؛ اما به دلیل شرایط تحریم این پتانسیل‌ها تقریبا نادیده گرفته شده است در نقطه مقابل، احتمال بالای پیوستن ترکمنستان به ابتکار «کمربند و جاده» نیز منافع بالقوه و مهمی برای ایران که در مسیر این ابتکار قرار دارد، به همراه خواهد داشت، چراکه تنها کریدور ابتکار کمربند و راه که از ایران عبور می‌کند درواقع از ترکمنستان وارد ایران می‌شود.
پیوستن ترکمنستان به ابتکار کمربند و راه
از سوی دیگر چیـن اخیـرا یادداشـت تفاهمـی بـا ترکمنسـتان بـرای الحـاق ایـن کشـور بـه ابتـکار کمربنـد و راه امضـا کـرد.براساس سلسله گزارش‌های «پایش تحولات تجارت جهانی» پـس از امضـای یادداشـت تفاهـم چیـن بـا ترکمنسـتان، ایـن کشـور بـا هـر پنـج کشـور آسـیای مرکـزی توافقنامـه همـکاری بـا ابتـکار یـک کمربنـد و جـاده امضـا کـرده اسـت و ژئواکونومیـک ایـن منطقـه را بیـش از پیـش مسـاعد گسـترش ایـن طـرح کلان کـرده اسـت. از منظـر چیـن، امضـای یادداشـت تفاهـم بـا ترکمنسـتان یـک دسـتاورد مهـم بـرای هــر دو کشــور اســت، زیــرا همکاری‌هــای اقتصــادی و تجــاری بیــن دو کشــور را بیشــتر گســترش می‌دهــد و همـکاری چیـن و پنـج کشـور آسـیای مرکـزی در قالـب ابتـکار کمربنـد و راه را ارتقـا می‌دهـد. ترکمنسـتان بـه دلیـل در پیـش گرفتـن سیاسـت بـی طرفـی تمایـل چندانـی بـه مشـارکت در ابتـکار کمربنـد و راه بـه عنـوان طرحـی چیـن محـور نداشـت. امـا یادداشـت تفاهـم اخیـر نشـان دهنـده عـدول ایـن کشـور از مواضـع گذشـته اسـت.
هرچند تحریم‌ها نادیده گرفته شدن ظرفیت‌های کریدوری ایران را به همراه داشته؛ اما احتمال پیوستن ترکمنستان به ابتکار کمربند و جاده که امتداد آن از ایران عبور می‌کند، می‌تواند منافع بالقوه و مهمی برای کشورمان داشته باشد.
مشکلات کریدورهای جدید
هرچند تمام تصمیمات نشان از دور زدن ایران از کمربندهای تجاری جدید دارد، اما در این میان مدیـر بخـش اقتصـاد کلان، تجـارت و سـرمایه گـذاری در منطقـه اروپـا و آسـیای مرکـزی بانـک جهانـی اخیـرا بـه رسـانه‌هـای آذربایجـان گفتـه اسـت کـه کریـدور میانـی هنـوز فاقـد برخـی از زیرسـاخت‌هـا اسـت و برخـی از بخـش‌هـا هنـوز توسـعه نیافتـه انـد، امـا سـرمایه‌گـذاری در ایـن کریـدور مـی توانـد سـودآور باشـد . او گفتــه اســت کــه بــه دلیــل مشکلات کریــدور میانــی، در گذشــته بیشــتر تجــارت بیــن چیــن و اروپــا از طریــق کریــدور شــمالی انجــام می‌شــد کــه از روســیه می‌گــذرد. اما در حال حاضر و بــا جنــگ اوکرایــن و تحریــم روســیه، بخــش قابـل توجهـی از ایـن تجـارت بـه سـمت کریـدور میانـی کـه از آسـیای مرکـزی و قفقـاز مـی گـذرد، منتقـل شـده و ایـن کریـدور چیـن را بـه اروپـا متصـل مـی کنـد. از منظـر وی موقعیـت جغرافیایـی آذربایجـان در مسـیر تجاری شـرق بـه غـرب کـه اروپـا و چیـن را بـه هـم متصـل مـی کنـد، فرصـت هـای زیـادی را بـرای ایـن کشـور ایجـاد مـی کنـد. از سوی دیگر رشـد حمـل و نقـل و لجسـتیک و افزایـش تقاضـا بـرای خدمـات در ایـن حـوزه مـی توانـد بـه رشـد اقتصـادی آذربایجــان کمــک کنــد. موقعیــت اســتراتژیک در کریــدور میانــه همچنیــن آذربایجــان را قــادر می‌ســازد تــا بــرای زنجیره‌هــای ارزش جهانــی جذابتــر شــود و بتوانــد بهتــر در زنجیره‌هــای ارزش جهانــی ادغــام شــود.
 از منظـر ایـن مقـام بانـک جهانـی، در دنیـای جهانـی شـده، شـرکت هایـی پیشـرو هسـتند کـه در کشـورها سـرمایه گــذاری مــی کننــد و از آنهــا بــه عنــوان مرکــز تولیــد بــرای دسترســی بــه بازارهــای جهانــی اســتفاده مــی شود.  قطعـات مختلـف محصولات در چندیـن کشـور تولیـد و سـپس بـا هـم مونتـاژ مـی شـوند. بـا تغییـر مسـیر کریـدور چیـن -اروپـا بـه آذربایجـان، ممکـن اسـت برخـی از ایـن سـرمایه گـذاران بـزرگ خارجـی بـرای اسـتفاده از ارتبـاط ایــن کشــور بــا بازارهــای جهانــی، چیــن و اروپــا، تشــویق شــوند کــه بــه آذربایجــان آیند. از منظــر وی مزیــت جغرافیایـی بـه آذربایجـان کمـک مـی کنـد تـا سـرمایه جـذب کنـد و بیشـتر در بـازار جهانـی ادغـام شـود. البتـه او تاکیـد کـرده کـه «کریـدور میانـی» در حـال حاضـر بـه خوبـی کار نمـی کند و هنـوز فاقـد برخـی از زیرسـاخت هـا اسـت و برخـی از بخـش هایـی از آن توسـعه نیافتـه اسـت. بنابرایـن، بـرای کاهـش هزینـه هـای اسـتفاده از کریـدور میانـی بـرای تجـارت، آذربایجـان بایـد بـا کشـورهای شـریک اصلـی ماننـد گرجسـتان و قزاقسـتان هماهنــگ شــود تــا در زیرســاخت هــای مــورد نیــاز بــرای عملیاتــی کــردن ایــن کریــدور ســرمایه گــذاری کنــد.
سه اقدام اساسی آذربایجان برای کاهش موانع
همچنیـن به آذربایجـان توصیه شده بـا دقـت بـرای کاهـش موانـع تجـارت از نظـر رویـه هـا در مرزهـا، بـه ویـژه بـرای حمـل و نقـل ترانزیتـی برنامـه ریـزی کند. ایـن اقدامـات از منظـر مدیـر منطقـه ای بانـک جهانـی در واقـع بخشـی از یـک مـدل رشـد جدیـد مبتنـی بـر بخـش خصوصـی پویـا اسـت، زیـرا بـرای دسـتیابی بـه آن نیـاز اسـت کـه آذربایجـان حداقـل در سـه حـوزه اقدامـات اساسـی صـورت دهـد. اول، ایجـاد محیطـی بـرای شـکوفایی بخـش خصوصـی، بـه گونـه ای کـه اسـتانداردهای جهانـی کنـش در محیـط رقابتـی ایجـاد شـود.
در گام دوم، این کشور با ایجـاد شـرایط محیطـی کـه مـی توانـد سـرمایه گـذاری را جـذاب کنـد. البتـه آذربایجـان در زمینـه جـذب سـرمایه گـذار در بخـش انـرژی سـابقه قـوی دارد. اقـدام سـوم که این کشور باید انجام دهد به ادغـام در بازارهـای جهانـی باز می گردد. از منظـر وی هیـچ کشـوری در جهـان وجـود نـدارد کـه بـدون ادغـام در بازارهـای جهانـی بـه درآمـد سـرانه بالایـی دسـت یافتـه باشـد. بـرای اذربایجـان بـه عنـوان یـک کشـور کوچـک ، یـک بـازار داخلـی کوچـک بـا جمعیـت نسـبتا محـدود، دسترسـی بـه بازارهـای جهانـی بـرای فـروش در مقیـاس بسـیار بزرگتـر امـری اساسـی اسـت. بنابرایـن، بـرای توسـعه جهانـی، کشـورهای کوچکتـر نیـاز بـه ادغـام در بازارهـای جهانـی دارنـد کـه بـه مثابـه موتـور رشـد آنـان عمـل کنـد. توصیـه مدیـر ارشـد بانـک جهانـی بـه سـرمایه گـذاری در کریـدور میانـی در حالـی صـورت مـی گیـرد کـه ایـران پتانســیل هــای بســیار بیشــتری بــرای تبدیــل شــدن بــه حلقــه وصــل چیــن بــه اروپــا دارد، امــا بــه دلیــل شــرایط تحریـم تقریبـا نادیـده گرفتـه شـده اسـت و حتـی کشـوری بـا مختصـات آذربایجـان بـازی را از آن بـرده اسـت.
حجم ترانزیت کالا در آسیای مرکزی
آسـیای مرکـزی مهمتریـن نقـش را در کریدورهـای ابتـکار کمربنـد و راه ایفـا مـی کنـد. در یـک سـال گذشـته در مجمـوع 16 هزار قطـار بـاری چین-اروپـا، 1.6 میلیـون کانتینـر حامـل کالا را جابجـا کـرده انـد. ایـن رقـم نسـبت بـه سـال 2021 بـه ترتیـب 9 درصـد و 10 درصـد افزایـش نشـان مـی دهـد. بـه گفتـه مقامـات چینـی، کریـدور تجـارت بین‌المللــی خشــکی-دریایی جدیــد موســوم بــه کریــدور ترانــس خــزر  750000 TEU( (ILSTCکالا را در ســال 2022 حمـل کـرد کـه نسـبت بـه سـال قبـل 18.5درصـد افزایـش داشـت. پیوسـتن ترکمنسـتان بـه ایـن ابتـکار بـرای ایـران نیـز منافـع بالقـوه مهمـی در بـردارد. تنهـا کریـدور ابتـکار کمربنـد و راه کـه از ایـران عبـور مـی کنـد در واقـع از ترکمنسـتان وارد ایـران مـی شـود. تمایـل ترکمنسـتان بـه همـکاری بـا چیـن در قالـب ایـن ابتـکار بـرای ایـران خبـر خوبـی اسـت.