در شش ماه اخیر که فضای مجازی کشور شاهد اعمال محدودیت‌های حداکثری است، خبر چندانی از طرح جنجالی مجلس -موسوم به صیانت- به گوش نمی‌رسید. اما گویا این سکوت به معنای توقف این طرح نیست و گروهی از نمایندگان مجلس مجددا درصدد آنند تا این طرح را در دستور کار مجلس قرار دهند...

روز گذشته، نایب رئیس مجلس در پاسخ به تذکر یک عضو کمیسیون مشترک صیانت از فضای مجازی که گفته بود هیات رئیسه باید طرح مربوط به فضای مجازی را در دستور کار مجلس برای بررسی قرار دهد، گفت که این طرح در دستور قرار می‌گیرد.
این عضو کمیسیون مشترک صیانت از فضای مجازی با انتقاد از آنکه مجلس به گفته او تحت تاثیر انتقادات کاربران و کارشناسان، رسیدگی به این طرح را به حالت تعلیق درآورده بود، گفت: چرا شهامت انقلابی بودن را از دست داده‌ایم و چهار تا بچه برای ما تصمیم‌گیری می‌کنند؟ اگر با هشدار ولی امر مسلمین از خواب بیدار نشویم، با لگد دشمن بیدار می‌شویم که اغتشاشات اخیر همه‌چیز را به خوبی نشان داد. این اظهارات درحالی مطرح شده است که با وجود اجرایی نشدن طرح صیانت، حدود شش ماه است که فضای مجازی کشور با محدودیت‌های جدی مواجه شده و اکثر پلتفرم‌های خارجی مسدود شده‌اند و عملا مفادی که در این طرح عنوان شده بود، بدون آنکه در مجلس به تصویب برسد، در حال اجراست. نمایندگان مدافع طرح صیانت درحالی پیگیر به جریان افتادن مجدد آن هستند که در هفته‌های اخیر، رئیس کمیته اقتصاد دیجیتال مجلس طی نامه‌نگاری با رئیس‌جمهور، خواستار رفع محدودیت‌ها شده بود حتی از پاسخ رئیسی ابراز امیدواری کرده بود که به زودی شرایط فضای مجازی به پیش از اعتراضات باز گردد.
اظهارنظری دور از انتظار
به نظر می‌رسد عزم نمایندگان مدافع صیانت بر تصویب قوانینی از مجلس که مدیریت فضای مجازی کشور را به دست بگیرد جدی است و با وجود آنکه چندین نهاد راسا تغییراتی را در این فضا اعمال می‌کنند، این بخش نیز خواستار به جریان افتادن مجدد همان طرحی هستند که به دلیل انتقاد کاربران، به صورت غیررسمی به حالت تعلیق درآمد. به گزارش «ایسنا»، در جلسه علنی روز گذشته مجلس شورای اسلامی، مهرداد ویس‌کرمی، عضو کمیسیون مشترک صیانت از فضای مجازی در تذکری شفاهی، انتقاد خود را نسبت به متوقف شدن فرآیند رسیدگی به این طرح ابراز کرد و گفت: «سه سال از عمر مجلس می‌گذرد و ما هنوز یک قانون درباره فضای مجازی نداریم که مطالبه رهبری است، جنگ ترکیبی اخیر و فیلترینگ هم نشان داد که فیلترینگ منتظر قانون‌گذاری مجلس شورای اسلامی نمی‌ماند این عیب بزرگ مجلس است که قانون‌گذاری را رها کرده و تصمیم‌گیری درباره فضای مجازی ندارد؛ بنابراین هیات رئیسه باید این موضوع را در دستور کار مجلس قرار دهد.»
این نماینده مجلس در تذکر خود به روندی که این طرح از زمان آغاز تا توقف طی کرد، اشاره کرد و گفت: «طرح مربوط به فضای مجازی یک بار با رای مجلس به صورت اصل ۸۵ (تصویب در کمیسیون) تصویب شد و بعد با جوسازی در این موضوع تشکیک به وجود آمد و در صحن رای‌گیری شد و صحن برای بار دوم به بررسی این طرح در کمیسیون مشترک رای داد.» ویس‌کرمی با بیان اینکه توقف این طرح ناشی از دخالت‌ بیگانگان و جوسازی بوده است، گفت: «براساس جوسازی داخلی که عمدتا در خارج از کشور هدایت می‌شد ادامه کار کمیسیون متوقف شد. در جلسه غیرعلنی به صورت غیرمتعارف رای استمزاجی گرفته شد که در آنجا هم آرای مخالف و موافق نزدیک به هم بودند. در نهایت موضوع به صحن برگشت و از ادامه کار کمیسیون جلوگیری شد.» این اظهارات ویس کرمی که مدت‌ها پس از خاموش شدن زمزمه‌های تصویب طرح صیانت مجددا مطرح شده بود، حتی با انتقاد عبدالرضا مصری که ریاست این جلسه از مجلس را به عهده داشت، مواجه شد. وی خطاب به ویس‌کرمی گفت که «قرار بود به عنوان مخالف پیشنهادی در طرح مالی افشاگران فساد صحبت کند و اکنون صحبت‌هایش خارج از موضوع است.»
انتقاد مدافع صیانت از سکوت مجلس
به نظر می‌رسد تذکر نایب رئیس مجلس پیرامون غیرمرتبط بودن این اظهارنظر به موضوع بحث چندان به مذاق این نماینده مدافع صیانت خوش نیامد. ویس‌کرمی در واکنش به این صحبت‌های مصری گفت: «مگر شما رفتارهای قانونی می‌کنید که از ما توقع دارید قانونی رفتار کنیم مگر شما قانونی طرح فضای مجازی را کنار زدید؟ من اهل استخاره نیستم، اما برای طرح این صحبت‌ها استخاره کردم خوب آمد که بگویم تا کی باید در مقابل اداره سلیقه‌ای مجلس سکوت کنیم. در مجلس باید جمع نظر بدهند و هیچ جای قانون نیامده که رئیس مجلس به جای کل مجلس تصمیم‌گیری کند. ویس‌کرمی در ادامه از لزوم ورود مجدد مجلس به مساله قانون‌گذاری برای فضای مجازی کشور سخن گفت و افزود: «باید صحن مجلس درباره ادامه کار کمیسیون مشترک تصمیم‌گیری کند. از خردادماه به من قول دادند که این موضوع را بررسی می‌کنند الان چند ماه دیگر به خرداد سال آینده می‌رسیم و قرار است دوباره خدمت حضرت آقا برویم با چه رویی می‌خواهیم بگوییم که فضای مجازی ما قانون ندارد؛ چرا در جمهوری اسلامی به عنوان ام‌القرای جهان اسلام، قانونی برای فضای مجازی نداریم، حال اینکه فضای مجازی بسیاری از کشورها قانون‌مند هستند، چرا شهامت انقلابی بودن را از دست داده‌ایم و چهارتا بچه برای ما تصمیم‌گیری می‌کنند.» وی گفت: «اگر با هشدار ولی امر مسلمین از خواب بیدار نشویم با لگد دشمن بیدار می‌شویم اغتشاشات اخیر همه‌چیز را به خوبی نشان داد.»
در ادامه این جدال لفظی، عبدالرضا مصری، نایب رئیس مجلس شورای اسلامی در پاسخ به تذکر ویس‌کرمی ابتدا این سوال را از او مطرح کرد که آیا خواسته شما این است که طرح مربوط به فضای مجازی در دستور کار جلسه علنی مجلس شورای اسلامی باشد که ویس کرمی به آن پاسخ مثبت داد. مصری در ادامه خطاب به ویس‌کرمی گفت: «شاید بیش از ۱۰ جلسه من خدمت شما و آقای تقی‌پور و دوستان دیگر بودم که ساعت‌ها مساله را مطرح کردید، شما صبح به من گفتید که این موضوع در جلسه علنی مطرح نشود؛ اما الان می‌گویید در جلسه علنی مطرح شود؛ ما ان‌شاءالله در دستور کار می‌گذاریم و انجام می‌شود.» نایب رئیس مجلس در ادامه صحبت‌های خود وعده از سرگیری رسیدگی به این طرح را مطرح کرد و گفت: «شاید بیش از ۱۰ جلسه کار محتوایی جلو رفته و کار متوقف نشده است؛ خیلی از وظایف در اختیار شورای عالی فضای مجازی است؛ پس کشور معطل نبوده است. شورای عالی فضای مجازی و شورای عالی امنیت ملی اختیار تام داشته و خیلی خوب هم عمل کرده که آثار آن را می‌بینید اما ان‌شاءالله در صحن علنی مطرح می‌شود.»
تداوم صیانت پس از شش ماه
اگرچه این نماینده مدافع صیانت از بی‌قانونی فضای مجازی و توقف طرح صیانت گلایه دارد، نزدیک به شش ماه است که فضای مجازی کشور با چنان محدودیت‌هایی مواجه است که گویا طرح صیانت بدون تصویب به اجرا درآمده باشد. از اواخر شهریور ماه، قریب به اتفاق پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی به بهانه کنترل ناآرامی‌ها فیلتر شده و هنوز پس از بازگشت شرایط به حالت عادی، عزمی برای بازگرداندن شرایط به قبل وجود ندارد. در این مدت، کارشناسان بارها نسبت به آسیب‌های مسدودسازی این پلتفرم‌ها برای کسب‌وکارهای اینترنتی و اقتصاد دیجیتال هشدار دادند و خواستار رسیدگی برای رفع این محدودیت‌ها شدند. اما در تمام این مدت پاسخ متولیان بخش‌های ارتباطی کشور، به خصوص وزیر ارتباطات آن بود که این محدودیت‌ها با نظر نهادهای امنیتی اعمال شده و رفع آن نیز منوط به تصمیم این نهادهاست. زارع‌پور معتقد است که با توسعه پیام‌رسان‌های داخلی، محدودیت‌های اینترنتی اخیر تاثیری در کسب‌وکارهای اینترنتی نداشته و مردم به خوبی در حال جایگزینی پلتفرم‌های خارجی با نمونه‌های بومی هستند. حمید محسنی، از کارشناسان فضای مجازی کشور در واکنش به اظهاراتی که این مدت از سوی وزیر ارتباطات و دیگر مدیران بخش‌های ارتباطی کشور مطرح می‌شود به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: اکنون شاهد آن هستیم که استفاده از انواع پلتفرم‌های خارجی به قوت خود باقی است و افراد صرفا به واسطه اجباری که از سوی بخش‌های مختلف و به واسطه گرو گرفتن بهره‌مندی از یک سرویس داخلی انجام شده، ناچار شده‌اند که آن پیام‌رسان داخلی را روی گوشی خود نصب کنند؛ اما عمده ارتباطاتی که پیش‌تر بر بستر پلتفرم‌های خارجی انجام می‌شد ادامه دارد و تنها دستاورد این محدودیت‌ها، میزبانی گوشی اکثر کاربران ایرانی از چندین و چند اپلیکیشن و VPN برای دور زدن محدودیت‌های اینترنتی است.
 این کارشناس با تاکید بر آسیب‌های امنیتی این برنامه‌ها، نسبت به استفاده از آنها هشدار داده و می‌گوید: «سیاستگذاران باید توجه داشته باشند که با بستن یک پلتفرم نمی‌توان سلیقه و خواست مردم را تغییر داد و با این پافشاری بر مسدود ماندن پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، واتس‌اپ و تلگرام، تنها راه برای نفوذ انواع بدافزار و برنامه مخرب را به ابزارهای دیجیتال کاربران باز می‌کنند.» چندی پیش نیز محمد جلال، مشاور فناوری اطلاعات وزیر اقتصاد، در یک پنل تخصصی با موضوع «پلتفرم‌های دیجیتال، چالش تنظیم‌گری یا بازوی اصلی توسعه؟» بر بی‌تاثیر بودن فیلترینگ در بازداشتن مردم از استفاده آن پلتفرم‌ها تاکید کرد و گفت: «به سمت دنیای جدیدی در حرکتیم که مرزها تعاریف سابق را ندارد. مثلا فیلترینگ کارکردی ندارد و صرفا سواد مردم را برای دسترسی به اینترنت آزاد افزایش می‌دهد.»
مسیر درست قانون‌گذاری فضای مجازی
در هفته‌های اخیر مجتبی توانگر، رئیس کمیته اقتصاد دیجیتال مجلس با ارسال نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور، نسبت به آسیب‌های محدودیت‌های اینترنتی مدت اخیر هشدار داد و خواستار بازگشت شرایط به پیش از محدودیت‌ها شد. پس از ارسال این نامه، وی از واکنش مثبت رئیس‌جمهور ابراز امیدواری کرد که ممکن است با دستور ابراهیم رئیسی، در شرایط موجود تجدیدنظر شود. اما اظهاراتی که امروز از سوی یکی از اعضای کمیسیون مشترک صیانت مطرح شد نشان می‌دهد که نمی‌توان چندان‌ به بهبود شرایط امید داشت. توانگر پیش‌تر در مصاحبه‌ای با «ایسنا» و با اشاره به پایان کار کمیسیون مشترک طرح صیانت، اظهار کرد: «متاسفانه طراحان طرح صیانت، حرمت حکم رهبری درخصوص فضای مجازی را نگه نداشتند. مقام معظم رهبری طبق اصل ۱۱۰ قانون اساسی، تعیین سیاستگذاری در فضای مجازی را به شورای عالی فضای مجازی تفویض کردند؛ صریحا در حکم تشکیل این شورا آمده که «وظیفه اصلی این تشکیلات، سیاستگذاری، مدیریت کلان و برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های لازم و بهنگام و همچنین نظارت و رصد کارآمد و روزآمد در این عرصه است.» بنابراین باید چارچوب هرگونه قانون‌گذاری در فضای مجازی، در شورای عالی فضای مجازی صورت گیرد که مورد بی‌توجهی طراحان طرح صیانت قرار گرفت و موجب شد یک متن پر از اشکال ارائه شود و مورد اعتراض عموم مردم و کسب‌وکارهای مجازی قرار گرفت. وی با انتقاد از رویکرد برخی نمایندگان در مدل مدیریت فضای مجازی افزود: «برخی قانون‌مند کردن را به معنای ایجاد محدودیت می‌دانند، در حالی که شناسنامه‌دار شدن فعالیت‌ها در این عرصه نباید به محدود کردن و تنگ‌کردن عرصه فضای مجازی منتهی شود. علاوه بر این، نباید به هیچ‌وجه بسترهایی از فضای مجازی که فعالیت‌های اقتصادی بر آن سوار شده را محدود کرد.»
به گزارش دنیای اقتصاد، اگرچه با روند موجود بعید است که طرح صیانت از مسیر پیشین و کمیسیون مشترک به جایی برسد، اما برخی منابع آگاه از عزم نمایندگان مدافع این طرح برای ثبت طرح و پیش بردن آن در قالب طرحی دو فوریتی خبر می‌دهند. با استعفای ابوالحسن فیروزآبادی از سمت مدیریت مرکز ملی فضای مجازی، انتصاب مدیر جدید و اظهارات اخیر ابراهیم رئیسی مبنی بر لزوم بازنگری در سیاست‌های مسدودسازی فضای مجازی، باید منتظر باشیم و ببینیم که در کشاکش این رویکردهای متنوع، آینده فضای مجازی کشور به کجا ختم می‌شود.