میانگین خالص اشتغال از زمان آغاز به کار دولت سیزدهم حدود 200 هزار نفر برآورد شده است. این در حالی است که میانگین خالص اشتغال در شش فصل منتهی به شیوع کرونا بالغ بر 230 هزار نفر بالاتر از این عدد بوده است...

جمعیت شاغل کشور در زمستان سال گذشته نسبت به زمستان 1400 حدود 260 هزار نفر افزایش یافته است؛ بنابراین خالص اشتغال در سال 1401 مثبت بوده است. همچنین محاسبات نشان می‌دهد میانگین خالص اشتغال در شش فصلی که از آغاز به کار دولت فعلی گذشته، حدود 200 هزار نفر بوده است. این در حالی است که میانگین خالص اشتغال در سال‌های 97 و 98 نزدیک به 450 هزار نفر بوده است. توضیح ضروری این‌که سال 99 به دلیل شیوع کرونا شرایط بازار کار از روال عادی خارج شده و از همین رو در نظر گرفته نشده است.
بر این اساس عملکرد دولت پیشین در مقایسه با دولت فعلی در زمینه اشتغال بهتر بوده؛ آن‌هم در شرایطی که در ابتدای سال 97 با خروج آمریکا از برجام موج عظیمی از تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران روانه شده بود. این در حالی است که وزیر کار و حتی شخص رئیس دولت سیزدهم اعلام کرده‌اند که در سال گذشته «یک میلیون شغل» ایجاد شده است.
در این گزارش به تغییرات تعداد شاغلین (خالص اشتغال) و تعداد بیکاران در چهار سال گذشته به صورت فصلی پرداخته‌ایم. با توجه به اینکه بازار کار در هر فصلی خصوصیت مربوط به خود را دارد، باید هر فصل با فصل مشابهش قیاس شود. از همین رو در این گزارش نیز تغییرات بیکاران و شاغلین در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال گذشته‌اش محاسبه شده است.
وضعیت بازار کار در زمستان 1401
کل جمعیت حاضر در سن کار (15 سال و بیشتر) در زمستان سال گذشته حدود 64 میلیون نفر برآورد شده است. 25 میلیون و 962 هزار نفر از این تعداد متقاضی کار کردن هستند. بر این اساس نرخ مشارکت اقتصادی ایران در زمستان 1401 حدود 40.5 درصد بوده که نسبت به فصل مشابه در سال 1400 کمی بالاتر رفته است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد از میان جمعیت فعال اقتصادی کشور 2 میلیون و 525 هزار نفر نتوانسته‌اند برای خود شغلی دست و پا کنند؛ به عبارت دیگر نرخ بیکاری نیز در زمستان گذشته 9.7 درصد بوده است. این نرخ در زمستان سال 1400 حدود 9.4 درصد به ثبت رسیده بود.
نرخ مشارکت اقتصادی در زمستان 1401 نسبت به زمستان سال گذشته کمی افزایش یافته اما در همین بازه زمانی نرخ بیکاری بالاتر رفته است. از منظر اقتصاد کلان در این شرایط نمی‌توان به قطعیت درباره بهبود یا بدتر شدن بازار کار سخن گفت، چراکه ممکن است افزایش نرخ بیکاری متأثر از افزایش نرخ مشارکت باشد. به بیان ساده‌تر، ممکن است افراد جدیدی که وارد بازار کار شده و متقاضی شغل بوده‌اند، نتوانسته باشند شغلی پیدا کنند و نرخ بیکاری از ناحیه همین افراد بالاتر رفته باشد. اما با توجه به عدم تغییر نرخ اشتغال در زمستان 1401 نسبت به زمستان 1400 تا حدودی می‌توان گفت که وضعیت بازار کار در این دو بازه تغییر محسوسی نداشته است.
تغییرات اشتغال خالص در ایران
به طور کلی در اقتصاد کلان نرخ‌ها و رشدها هستند که از اهمیت بالاتری برخوردارند؛ برای مثال، بیشتر تحلیل‌ها از تغییرات نرخ بیکاری است تا تعداد بیکاران، اما گاه بنا به موضوع به تغییرات تعداد و جمعیت هم پرداخته می‌شود. یکی از موضوعاتی که به تغییرات تعداد پرداخته می‌شود، مسأله اشتغال خالص است. از کسر تعداد شاغلین در دو مقطع از هم خالص اشتغال به دست می‌آید. به عبارت دیگر، این شاخص بیان می‌کند در فاصله این دو زمان چه تعداد شغل به وجود آمده و به جمعیت شاغل افزوده شده، یا اینکه چه تعدادی شغل از بین رفته است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد شاغلین در زمستان 1401 نسبت به زمستان سال 1400 حدود 262 هزار نفر افزوده شده است. چنانچه آغاز به کار دولت سیزدهم را از پاییز 1400 بدانیم، در شش فصلی که این دولت بر سر کار بوده، مثبت‌ترین خالص اشتغالِ به ثبت رسیده، به پاییز سال گذشته تعلق دارد. در پاییز 1401 بالغ بر نیم میلیون نفر به تعداد شاغلین نسبت به فصل مشابه در سال 1400 افزوده شده بود. با این حال، در بهار 1401 خالص اشتغال منفی بوده و نزدیک به 100 هزار نفر از تعداد شاغلین کاسته شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده افزایش اشتغال در دولت فعلی از سمت بخش خدمات بوده و در سوی دیگر، در دو سال گذشته از تعداد شاغلین بخش کشاورزی کاسته شده است. بر اساس محاسبات در یک سال گذشته تقریبا هر دو دقیقه یک کشاورز از کار خود خارج شده است.
به طور کلی میانگین خالص اشتغال در شش فصلی که دولت فعلی بر سر کار بوده، حدود 205 هزار نفر برآورد شده است.
اثرگذاری کرونا و تحریم در تغییرات اشتغال
در ابتدای سال 97 بود که خروج آمریکا از برجام موجب شد تا موج جدیدی از تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران روانه شود. با وجود این امر در سال 97 به غیر از تابستان خالص اشتغال ایجاد شده پایین‌تر از 300 هزار نفر نبوده و حتی در پاییز تغییرات اشتغال بالغ بر 600 هزار نفر و در بهار نزدیک به 800 هزار نفر به ثبت رسیده است. به طور کلی میانگین خالص اشتغال در سال 97 حدود 460 هزار نفر بوده است. در سال 98 هم تقریبا وضعیت مشابه سال قبلی خود است و خالص اشتغال در تمامی فصول مثبت برآورد شده است.
در پایان سال 98 بود کرونا وارد کشور شد و یکی از نخستین قسمت‌های اقتصاد که از این وضعیت متأثر شد، بازار کار بود. از همین رو در بهار سال 99 نزدیک به یک میلیون 500 هزار نفر از تعداد شاغلین در اقتصاد ایران کاسته شد. هرچه به پایان سال نزدیک‌تر شدیم از شدت منفی شدنِ خالص اشتغال کاسته شد و این شاخص در زمستان به منفی 300 هزار نفر رسید، اما به هر حال در تمامی فصول سال 99 خالص اشتغال منفی بوده است. میانگین خالص اشتغال در این سال بالغ بر منفی یک میلیون نفر برآورد شده است.
زمانی که بحران‌هایی مانند کرونا رخ می‌دهد در بین بخش‌های اقتصادی نخستین و بیشترین ضربه را به بخش خدمات وارد می‌کند و در سال 99 نیز عمده کاهش اشتغال از سمت بخش خدمات بوده است.
از بهار سال 1400 با هماهنگ شدن اقتصاد با شرایط جدید، خالص اشتغال مثبت شد. به طور کلی چنانچه سال 99 را به دلیل شرایط کاملا غیرعادی آن کنار بگذاریم، میانگین خالص اشتغال در سال‌های پایانی دولت قبل یعنی 97 و 98، نزدیک به 450 هزار نفر بوده است.
تغییرات جمعیت بیکار در چهار سال گذشته
بررسی‌ها نشان می‌دهد در شش فصل گذشته که دولت فعلی کار خود را آغاز کرده، در چهار فصل از تعداد بیکاران کاسته شده، اما در زمستان و بهار 1401 به تعداد بیکاران نسبت به فصول مشابه سال گذشته‌اش افزوده شده است. برای مثال در زمستان گذشته تعداد بیکاران حدود 115 هزار نفر افزایش را تجربه کرده است.
همانگونه که گفته شد، با وجود اینکه در سال 97 خالص اشتغال مثبت بوده، به تعداد بیکاران هم افزوده شده است. زمانی که هم تعداد شاغلین بالا می‌رود و تعداد بیکاران بدین معنی است که ورود به جمعیت فعال اقتصادی بسیار بالا بوده است. به بیان دیگر به اندازه‌ای به متقاضیان شغل افزوده شده که با وجود شاغل شدن بسیاری، تعدادی هم نتوانسته‌اند برای خود شغلی دست و پا کنند. اما در سال 98 در تمامی فصول از تعداد بیکاران کاسته شده و خالص جمیعت بیکار منفی به ثبت رسیده است.
نکته جالب این است که در سال 99 با وجود کرونا و کاهش جمعیت شاغل، از تعداد بیکاران هم کاسته شده است. نرخ بیکاری از نسبت جمعیت بیکار به کل جمعیت فعال اقتصادی (کسانی که تمایل به کار کردن دارند) به دست می‌آید؛ بنابراین کسانی که کار ندارند اما به هر دلیلی از جست‌وجوی کار دست کشیده‌اند، از نظر اقتصادی بیکار محسوب نمی‌شوند و به طور کلی خارج از جمعیت فعال اقتصادی به حساب می‌آیند.
زمانی که کرونا وارد کشور شد بسیاری به دلایل شرایط خطرناکی که وجود داشت ترجیح دادند کار نکند. همچنین شاید کسانی که به دنبال شغل بوده ترجیح دادند بنا به اوضاع به دنبال کار نگردند. از همین رو چون این افراد دیگر در جست‌وجوی شغل نبودند و تمایلی به کار کردن نداشتند، تعداد جمعیت بیکار هم پایین آمد.