مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «چالش‌‌‌های ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌‌‌های زیرزمینی در کشور، بررسی شرایط فعلی و بحران فرونشست زمین» به بررسی چالش‌های ناشی از برداشت بی‌‌‌رویه آب‌‌‌های زیرزمینی پرداخته است...

فرونشست زمین با برداشت بی‌‌‌رویه آب‌‌‌های زیرزمینی به مرز بحران رسیده است. یکی از این بحران‌ها، کاهش تراز سطح آب‌های زیرزمینی بر اثر اضافه‌برداشت از آبخوان‌‌‌هاست. این در حالی است که این مساله می‌‌‌تواند به وقوع بحران‌های متعدد، از جمله کسری شدید و تهی شدن آبخوان‌‌‌ها، فرونشست زمین، تهدید اکوسیستم و محیط‌زیست مناطق آسیب‌‌‌دیده و همچنین دیگر تبعات اجتماعی و اقتصادی بینجامد.
در حال حاضر فرونشست زمین در ایران، به علت کسری بالا و رو به گسترش آبخوان‌‌‌ها (با کسری تجمعی در حدود ۱۴۳میلیارد مترمکعب در سال ۱۴۰۱، براساس آمارهای وزارت نیرو) در بسیاری از مناطق کشور و با نرخ‌های مختلفی ثبت و گزارش شده است.
دسترسی مناسب به منابع آبی سالم و کافی، ضامن طی‌کردن موفق بسیاری از مسیرهای توسعه به شمار می‌‌‌آید. یکی از این مسیرهای توسعه، خودکفایی در عرصه تولید محصولات کشاورزی است. منابع آب به‌طور کلی و منابع آب زیرزمینی به طور خاص، به سبب تاثیر چشمگیر بر تحقق اهداف توسعه‌‌‌ای مرتبط با حوزه‌‌‌های حساس، همواره مورد توجه و تمرکز صاحب‌نظران بوده‌اند. درحال حاضر، منابع آب زیرزمینی در بسیاری از کشورها از جمله ایران، با چالش‌‌‌ها و بحران‌هایی روبه‌‌‌روست. یکی از این بحران‌ها، کاهش تراز سطح آب زیرزمینی بر اثر اضافه‌برداشت از آبخوان‌‌‌هاست. این مساله می‌‌‌تواند به وقوع بحران‌های متعدد، ازجمله کسری شدید و تهی‌شدن آبخوان‌‌‌ها، فرونشست زمین، تهدید اکوسیستم و محیط‌زیست مناطق آسیب‌‌‌دیده و همچنین دیگر تبعات اجتماعی و اقتصادی بینجامد.مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی با عنوان «چالش‌‌‌های ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌‌‌های زیرزمینی در کشور، بررسی شرایط فعلی و بحران فرونشست زمین» به بررسی چالش‌های ناشی از برداشت بی‌‌‌رویه آب‌‌‌های زیرزمینی در کشور پرداخته است.
در این گزارش آمده است؛ فرونشست زمین به‌‌‌عنوان یکی از آثار ناگوار کسری و تهی‌شدن آبخوان‌‌‌ها، دامنگیر بسیاری از نقاط جهان است؛ پدیده‌‌‌ای که گسترش آن موجب آسیب‌رسیدن جدی به بسیاری از جنبه‌‌‌های محیط‌‌‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی زندگی ساکنان مناطق آسیب‌‌‌دیده خواهد شد. یکی از مهم‌ترین آثار آن کاهش قدرت ذخیره آبخوان‌‌‌ها در نتیجه‌‌‌ کاهش تخلخل موجود در مصالح آن است؛ اثری که می‌‌‌تواند به نابودی حیات در گستره وسیعی از مناطق آسیب‌‌‌دیده و بروز امواج عظیم مهاجرت و مشکلات اجتماعی و امنیتی منجر شود.
در این گزارش با بیان اینکه به‌‌‌طور خاص در ایران تقریبا برای تمام استان‌‌‌ها بازه‌‌‌ای از مقادیر نرخ فرونشست گزارش شده، عنوان شده است که به‌‌‌علت افزایش بهره‌‌‌برداری از آب‌‌‌های زیرزمینی و افزایش کسری تجمعی آبخوان‌‌‌ها در سال‌های اخیر، میزان فرونشست زمین در بسیاری از نقاط کشور رو به افزایش بوده است. روند نگران‌‌‌کننده افزایش این کسری و عدم‌امکان تجدیدشوندگی آبخوان‌‌‌ها حداقل در کوتاه‌‌‌مدت، موجب نگرانی بسیاری از صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه‌‌‌های آب و محیط‌‌‌زیست شده است. تاکنون راهکارهایی برای جلوگیری از گسترش بحران و نجات مناطق آسیب‌‌‌دیده توسط متخصصان و کارشناسان حوزه‌‌‌های مرتبط ارائه شده است.
دلایل گسترش فرونشست زمین
یکی از دلایل گسترش پدیده فرونشست زمین در سالیان اخیر، عدم‌تناسب بخشی از اهداف و سیاست‌‌‌‌‌‌های توسعه‎ای کشور (مانند خودکفایی در تولید غذا) با ظرفیت واقعی منابع آب به‌خصوص منابع آب زیرزمینی بوده است. در بسیاری از مناطق کشور، عدم‌دسترسی مناسب به منابع آب سطحی و همزمان، دسترسی آسان‌تر و ارزان‌تر به منابع آب زیرزمینی، به افزایش حجم بهره‌‌‌برداری از آب‌‌‌های زیرزمینی (به صورت مجاز و غیرمجاز) منجر شده است.
راهکارهای مقابله با فرونشست زمین
راه‌‌‌حل‌‌‌های مختلفی برای مقابله با پدیده فرونشست زمین، ارائه و اجرا شده است که این راه‌‌‌حل‌‌‌ها به‌‌‌تناسب ظرفیت زیرساخت‌‌‌ها و همچنین مسیرها، سیاست‌‌‌ها و اهداف توسعه‌‌‌ای کشورهای مختلف، توانسته‌اند در سطوح مختلف به مقابله با بحران بپردازند. در ایران، نیاز است این راه‌‌‌حل‌‌‌ها از طریق مستندسازی و ارزیابی عملکرد آنها (در سایر کشورها) بررسی و نهایتا استفاده شوند.
به علت وسعت و نرخ بالای فرونشست در دشت‌‌‌های مختلف کشور و همچنین آسیب‌‌‌پذیری نقاط متراکم و حساس شهری (مانند تهران)، نیاز است تمامی راهکارهای علاج‌‌‌بخش در اسرع‌وقت و با حداکثر دقت پیگیری، مطالعه و اجرایی شوند. این مساله ممکن است به اصلاح یا تغییر بخشی از سیاست‌‌‌ها و اهداف توسعه و همچنین قوانین نظارتی و کنترلی برای نیل به هدف نهایی (کنترل و جلوگیری از وخامت یا تغییر بخشی از سیاست‌‌‌ها و اهداف توسعه) و همچنین قوانین نظارتی و کنترلی برای نیل به هدف نهایی (کنترل و جلوگیری از وخامت بحران در آینده) بینجامد.
ایران به لحاظ کمیت و ماهیت قوانین به‌خصوص در زمینه منابع آب زیرزمینی، مشکل و مانعی ندارد؛ اما فقدان ‌کیفیت مناسب در برخورد با همین قوانین و نظارت ناکافی بر روند اجرای آنها، کشور را در سالیان اخیر با بحران در زمینه آب زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه کرده است. به‌عنوان مثال، یکی از این قوانین با ماهیت مناسب و اثربخشی بالا، طرح احیا و تعادل‌‌‌بخشی منابع آب زیرزمینی است که متاسفانه به دلیل عدم‌اجرای کامل برخی از پروژه‌‌‌های آن، امکان کنترل شدت بحران در کشور و در کوتاه‌‌‌مدت، وجود ندارد.
پیشنهادهای بازوی پژوهشی مجلس
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در ادامه این گزارش به منظور تحقق هدف‌‌‌های مذکور، یعنی کنترل بحران کسری آبخوان‌‌‌ها و به‌‌‌تبع آن ایجاد پدیده فرونشست زمین در مناطق آسیب‌‌‌دیده، پیشنهاد داده است که نیاز است تجربیات کشورهایی که به‌‌‌نوعی توانسته‌‌‌اند در مواجهه با حل بحران فرونشست زمین عملکرد بهتر و موفق‌‌‌تری داشته باشند مورد توجه مدیران و تصمیم‌گیران نهادهای مرتبط قرار گیرد. در راستای این مورد، نیاز است وضعیت آسیب‌‌‌دیدگی حوزه‌‌‌های مختلف محیط‌‌‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و احیانا امنیت ملی در خلال وقوع پدیده فرونشست در سالیان اخیر بحث و بررسی شود. ضمن آنکه نیاز است روند مستندسازی و رصد نرخ فرونشست در مناطق مختلف کشور با دقت بالاتری نسبت به قبل و با کمک تجهیزات به‌‌‌روز موجود در جهان انجام شود.پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در این زمینه ایجاد سامانه‌‌‌های اطلاعاتی و ثبت داده برای پایش همزمان مصرف و همچنین نرخ فرونشست یک نیاز اساسی است.
رابطه مستقیم نرخ فرونشست با افزایش تعداد نقاط بهره‌‌‌برداری، به‌خصوص چاه‌‌‌های غیرمجاز، اهمیت ایجاد سیستم اطلاعاتی ثبت داده برخط در سطح ملی و با مدیریت محلی را بیش از پیش آشکار می‌‌‌کند. همچنین با توجه به متغیر بودن نرخ فرونشست در نقاط مختلف کشور، نیاز است که براساس وضعیت وخامت اوضاع در دشت‌‌‌های کشور، اولویت اقدامات فوری میدانی به مناطق با نرخ فرونشست بالا داده شود. ضمن آنکه در راستای ایجاد عزم ملی برای مقابله با بحران رو به رشد فرونشست زمین در کشور، نیاز است همکاری گسترده‌‌‌ای میان نهادهای مختلف و ارگان‌‌‌های اجرایی در راستای مدیریت بحران و دوری از اختلافات سنتی و مرسوم بین سازمانی شکل گیرد.مرکز پژوهش‌‌‌ها در پیشنهاد دیگر تصریح می‌کند که گسترش، تقویت و حمایت از نهادهای اجتماعی، تشکل‌های صنفی وابسته مانند کشاورزان و سایر بهره‌‌‌برداران بخش‌‌‌های صنعتی، سازمان‌های مردم‌‌‌نهاد و نخبگان و نیروهای مورد اعتماد مردم در راستای مقابله با پدیده فرونشست، جدی و حیاتی است. ضمن اینکه یکی از مهم‌ترین چالش‌‌‌های پیش‌روی حوزه آب و محیط‌‌‌زیست در کشور، بحث به‌‌‌کارگیری نیروی انسانی کارآزموده، ماهر و دغدغه‌‌‌مند است.
همچنین یکی از مباحث مهم در روند کنترل بحران، آگاهی‌‌‌بخشی و اطلاع‌‌‌رسانی دقیق، به‌موقع و شفاف این بحران‌ها از طریق ابزارها و امکانات موجود است. ضمن آنکه در زمینه‌‌‌ اعمال و تدوین هرگونه قانون و سند بالادستی باید از این اصل مهم که منابع آب خصوصا آب‌‌‌های زیرزمینی یک ثروت و سرمایه ملی است، صیانت و حراست شود. باید به بهترین وجه ممکن از تعرض و آسیب به منابع آب زیرزمینی در گستره جغرافیایی کشور ممانعت شود.این گزارش پیشنهاد کرده که مستندسازی تجربیات کشورهای مختلف در مقابله با پدیده فرونشست زمین و همچنین ایجاد کارگروه‌‌‌ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط و حمایت از آنها، در سریع‌‌‌ترین زمان ممکن پیگیری و اجرایی شود. همچنین گزارش وضعیت و شدت آسیب‌‌‌دیدگی حوزه‌‌‌های مختلف محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی از بحران منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین، به‌‌‌طور مناسب و شفافی در دسترس سیاستگذاران و نهادهای تصمیم‌گیر (برای اتخاذ تصمیمات آتی) قرار گیرد.صیانت درخور از سازوکارهای قانونی و کنترلی، توجه و تمرکز کافی بر قوانین بالادستی و برنامه‌‌‌های توسعه و نهایتا گسترده‌‌‌تر از ابزارهای متنوع آموزشی و رسانه‌‌‌ای، می‌‌‌تواند در مسیر حل بحران کارساز باشد.