توسعه گردشگری روستایی که از زمانه همه‌گیری کرونا به‌‌‌عنوان یکی از مهم‌ترین سبک‌‌‌های گردشگری مورد توجه جوامع بین‌المللی و کشورها قرار گرفت، اکنون به‌‌‌عنوان نقشه راه آینده گردشگری جهان به‌‌‌شمار می‌رود...

سازمان جهانی گردشگری به منظور شناخت کامل از وضعیت کشورها در زمینه توسعه گردشگری روستایی اقدام به مطالعه ۷۰ کشور عضو این سازمان کرده تا جایگاه گردشگری روستایی در این کشورها و اقدامات آن را مورد ارزیابی قرار دهد.
کشورهای عضو سازمان جهانی گردشگری طی یک نظرسنجی به بررسی گردشگری در جهت توسعه روستایی پرداختند. در این بررسی‌‌‌ها نشان داده شده که کشورهای عضو نقش گردشگری را در ارتقای روستایی از جمله چالش‌‌‌ها و فرصت‌‌‌ها، و همچنین سیاست‌‌‌ها و ابزارهای اصلی موجود در کشورهایشان، چگونه می‌‌‌بینند. یافته‌‌‌های کنونی از یک نظرسنجی در بین کشورهای عضو UNWTO جمع‌‌‌آوری شده که بین اکتبر ۲۰۲۲ تا ژانویه ۲۰۲۳ انجام شده است. در این نظرسنجی، گردشگری روستایی به عنوان محرک توسعه روستایی و حفظ و ارتقای میراث در مناظر روستایی شناخته می‌شود. کشورهایی که به این نظرسنجی پاسخ دادند، پتانسیل بالای گردشگری را برای تحریک رشد اقتصادی و تغییرات اجتماعی در مناطق روستایی شناسایی کردند.
ایجاد شغل و سایر فرصت‌‌‌های اقتصادی، بهبود معیشت محلی و حفظ و ارتقای منابع فرهنگی و طبیعی از جمله مهم‌ترین فرصت‌‌‌هایی است که گردشگری می‌تواند برای توسعه مناطق روستایی به ارمغان آورد. این فرصت‌‌‌ها اغلب توسط کشورهایی گزارش می‌‌‌شوند که گردشگری و توسعه روستایی در آن اولویت بالایی در برنامه‌‌‌ها و برنامه‌‌‌های ملی دارد و بیشتر با وجود مکانیزم‌‌‌هایی برای تقویت توسعه گردشگری در مناطق روستایی حمایت می‌شود. شناخت چالش‌‌‌ها و محدودیت‌های کلیدی بسیار مهم است زیرا می‌تواند مانع از دستیابی صنعت گردشگری به پتانسیل کامل آن با توجه به توسعه روستایی شود. شکاف‌‌‌های زیرساختی همچنان مهم‌ترین چالشی است که باید بر آن غلبه کرد و پس از آن چالش‌‌‌های ابعاد انسانی و اقتصادی، منابع انسانی و آموزش و حاکمیت و مکانیزم‌‌‌های مالی قرار دارند. اقدامات فوری برای غلبه بر این موانع برای به حداکثر رساندن اثرات مثبت گردشگری در مناظر روستایی موردنیاز است.
نتایج ارائه‌شده در این گزارش نشان می‌دهد که گردشگری می‌تواند یک مولفه حیاتی در توسعه مناطق روستایی در سراسر مناطق باشد. این موضوع منافع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند که توسط همه کشورها به رسمیت شناخته شده و حمایت می‌شود و انتظار می‌رود در آینده نزدیک افزایش یابد، بنابراین یک سناریوی چالش‌برانگیز و در عین حال جذاب برای گردشگری روستایی در سراسر جهان ایجاد می‌کند. نتایج نظرسنجی UNWTO و کشورهای عضو آن، به علاوه سایر تصمیم‌گیرندگان، مدیران مقصد و ذی‌نفعان گردشگری را قادر می‌‌‌سازد تا درک عمیق‌‌‌تری از وضعیت فعلی گردشگری در مناطق روستایی در سراسر جهان به دست آورند و از این طریق ایجاد سیاست‌‌‌های لازم و بهره‌‌‌برداری از توسعه روستایی از طریق گردشگری را تسهیل کنند. این گزارش حاوی نتایج پاسخ‌‌‌های ۷۹ کشور عضو سازمان جهانی گردشگری است.
توریسم روستایی؛ اولویت مستقیم کشورها
گردشگری روستایی برای اکثر اعضای UNWTO که به این نظرسنجی پاسخ دادند، اولویت در نظر گرفته می‌شود. در مجموع ۴۷ کشور (۵۹ درصد) اظهار کردند که گردشگری روستایی برای آنها اولویت است در حالی که ۲۹ کشور دیگر (۳۷ درصد) آن را یک اولویت غیرمستقیم می‌‌‌دانند که به موجب آن کشورهای در حال توسعه سیاست‌‌‌هایی برای توسعه پایدار و مدیریت گردشگری جامعه‌محور (CBT) هستند. قابل ذکر است، این شکل خاص از گردشگری با گردشگری روستایی مرتبط است زیرا بیشتر تجربیات، محصولات و خدمات CBT در مناطق دور‌افتاده است. گردشگری روستایی به دلایل مختلفی از جمله این واقعیت که معمولا به‌‌‌عنوان وسیله‌‌‌ای برای توسعه روستایی و پایدار شناخته می‌شود، برای کشورهایی که به این نظرسنجی پاسخ دادند، اولویت دارد.
پاسخ‌‌‌ها نشان می‌دهد که گردشگری در مناطق روستایی می‌تواند از طریق مکانیزم‌‌‌های اشتراک منافع در طول زنجیره ارزش گردشگری تاثیر مثبتی داشته باشد. با وجود این‌، تنها ۲۰‌درصد از کشورهای مورد بررسی دارای سیاست‌‌‌ها و سیستم‌های حمایتی خاصی برای گردشگری روستایی هستند. در مقایسه، تقریبا سه‌چهارم کشورهای مورد بررسی در جایی که گردشگری روستایی در سیاست‌‌‌ها و مکانیزم‌‌‌های حمایتی که موضوع اصلی آن به شکل دیگری از گردشگری مرتبط است، مانند CBT یا اکوتوریسم، شامل تلاش‌‌‌های غیراختصاصی می‌شود.
در این راستا، مکانیزم‌‌‌های سیاستی خاص که رایج‌‌‌ترین آنها هستند، برنامه‌‌‌های سرمایه‌گذاری عمومی برای گردشگری روستایی است که در ۲۲ کشور (۲۸ درصد) وجود دارد و پس از آن برنامه‌‌‌ها یا سیاست‌‌‌های خاص برای گردشگری روستایی، در ۱۶ کشور (۲۰ درصد) قرار گرفته است. سیاست‌‌‌های گردشگری روستایی، اعم از خاص یا به‌‌‌طور گسترده‌‌‌تر مرتبط، عمدتا بر توسعه و تنوع محصولات و خدمات گردشگری، بهبود زیرساخت‌‌‌ها و خدمات پشتیبانی، آموزش و ظرفیت‌‌‌سازی و مشارکت، توانمندسازی و اداره جوامع محلی در تلاش برای دستیابی به هدف پایداری تمرکز دارند.
تعریف ساده کشورها از گردشگری روستایی
بر اساس تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگری روستایی یعنی: «نوعی از فعالیت‌‌‌های گردشگری که در آن تجربه بازدیدکنندگان با طیف وسیعی از محصولات مرتبط با فعالیت‌‌‌های طبیعت، کشاورزی، شیوه‌‌‌های زندگی و فرهنگ‌‌‌های روستایی، ماهیگیری و بازدید از مکان‌‌‌های دیدنی مرتبط است.» فعالیت‌‌‌های گردشگری روستایی در محیط‌‌‌های غیر‌شهری (روستایی) با ویژگی‌‌‌های تراکم کم جمعیت، مناظر و برنامه‌‌‌ریزی کاربری اراضی که در آن کشاورزی و جنگلداری غالب است، و ساختارهای اجتماعی و شیوه‌‌‌های سنتی زندگی انجام می‌شود.
اجماع بالایی در کشورهایی که به این نظرسنجی پاسخ دادند در مورد این تعریف وجود دارد که ۵۶ کشور از ۷۹ کشور عضو (۷۱درصد) با تعریف پیشنهادی موافق هستند. ۲۱ کشور دیگر (۲۷ درصد) نیز با این تعریف موافق بودند و نظرات خود را در مورد آن ارائه کردند. تنها دو کشور (۳ درصد) با این تعریف موافق نبودند. هنگام تفکیک داده‌‌‌ها بر اساس منطقه، تنها کشورهای قاره آمریکا و آسیا و اقیانوسیه اختلاف‌نظر با این تعریف را گزارش کردند، در حالی که کشورهای آفریقایی بالاترین میزان توافق را نشان دادند. کشورهای عضوی که با این تعریف موافقت کردند و در عین حال نظرات خود را نیز ارائه کردند، بر تنوع بالا و طیف گسترده عناصر روستایی که گردشگری روستایی در قلمرو خود را شامل می‌شود، تاکید ویژه‌‌‌ای داشتند.
برخی از این عناصر شامل تکنیک‌‌‌های مسکن و ساختمان سنتی، دانش محلی، میراث صنایع دستی، میراث ناملموس و فرهنگ محلی مانند شعر، هنر، آواز، قصه‌‌‌گویی و خوراک‌‌‌شناسی است. علاوه بر این بر ویژگی‌‌‌های سبک زندگی روستایی در جزایر و همچنین اهمیت آگاهی و مشارکت جامعه محلی تاکید شد. کشورهای عضوی که با این تعریف موافق نبودند اشاره کردند که گردشگری روستایی در قلمرو آنها به شدت با مدل‌‌‌های مبتنی بر جامعه مرتبط است، که این ستون اصلی تعریف گردشگری روستایی است.
یکی دیگر از موضوعات مورد نگرانی در رابطه با تعریف پیشنهادی، تراکم پایین جمعیت بود. برخی کشورها اظهار کردند که پویایی مناطق روستایی، حتی تحت پدیده کاهش جمعیت، با وجود حفظ ویژگی‌‌‌های اصلی سبک زندگی و چشم‌انداز روستایی، همیشه با مناطق کم‌تراکم جمعیت مطابقت ندارد. اشکال مدل‌‌‌های مدیریت مبتنی بر جامعه، ساختارهای سازمانی جمعی و توزیع محلی مزایا، برخی از تعاریف مختلف گردشگری روستایی را در میان کشورها تشکیل می‌دهند. به‌ویژه، برای برخی از کشورهای قاره آمریکا، آسیا و اقیانوسیه و آفریقا، جوامع محلی و بومی عنصر کلیدی تعریف گردشگری روستایی هستند.
به عنوان مثال، در نیکاراگوئه، این تعریف شامل گردشگری روستایی به عنوان یک مدل مدیریت فعالیت گردشگری است که امکان طراحی، اجرا، مدیریت و توزیع منافع توسط و برای جمعیت محلی را فراهم می‌کند. این امر از طریق ساختارهای سازمانی مختلف با ماهیت جمعی مانند تعاونی‌‌‌ها، مجامع، اجتماعات، انجمن‌‌‌ها یا گروه‌‌‌هایی از خانواده‌‌‌ها که به نحوی با هم مرتبط هستند و از منابع طبیعی کشور استفاده موثر و متوازن می‌کنند، انجام می‌شود. در اندونزی، گردشگری روستایی به عنوان فعالیتی تعریف می‌شود که با جوامع روستایی درگیر می‌شود و به دنبال منافع و افزایش رفاه اجتماعی از طریق توسعه آن است.
یکی دیگر از موضوعات رایج در تعاریف شامل محصولات تجربی، تجربیات معتبر و رویکردهای شخصی در مورد سبک زندگی و فرهنگ روستایی است که بوتسوانا و اسلوونی در میان دیگران بر همه آنها تاکید کردند. برخی از کشورها مانند آندورا به طور خاص گردشگری روستایی را تعریف نمی‌‌‌کنند، بلکه سایر اشکال گردشگری مرتبط مانند گردشگری کشاورزی را که شامل فعالیت‌‌‌های مرتبط با تولیدات کشاورزی و دامی یا از طریق کشت و تولید محصولات کشاورزی و غذایی یا از طریق تولید و پرورش است، تعریف می‌کنند.
گردشگری روستایی و برنامه اهداف توسعه پایدار
همچنین از کشورهای عضو پرسیده شد که در هنگام برنامه‌‌‌ریزی یا اجرای ابتکارات گردشگری روستایی در کشورهای خود، کدام برنامه اهداف توسعه پایدار (SDG) در نظر گرفته می‌شود که شغل شایسته و رشد اقتصادی مهم‌ترین هدف اکثر کشورها در گردشگری روستایی مطرح شد و پس از آن جوامع بدون فقر، شهرها و جوامع پایدار، برابری جنسیتی، تولید و مصرف مسوول دیگر برنامه‌‌‌ها و اهداف در توسعه گردشگری روستایی عنوان شد. برنامه «تجربه اقامت در خانه مالزی» هدف هشتم برنامه توسعه را در مورد چگونگی تضمین کار مناسب و رشد اقتصادی با تقویت جوامع پایدارتر از نظر محیطی، پاکیزگی و کارآیی برآورده  می‌کند. یک عنصر کلیدی در این امر اطمینان از ایجاد مشاغل جدید بدون اعمال فشار اضافی بر زمین و منابع موجود است.
در هائیتی، در سطح جامعه روستایی، هم مردان و هم زنان فعالانه در توسعه زیرساخت‌‌‌های گردشگری روستایی (هدف پنجم) مشارکت می‌کنند و به نوبه خود، منافع اقتصادی به طور متناسب توزیع می‌شود. علاوه بر این، مسیر قهوه و ابتکارات مسیر کاکائو به مبارزه با تغییرات آب و هوایی کمک می‌کند. در مصر، طرح «زن مصری» که توسط یکی از زنان کارآفرین مصری راه‌‌‌اندازی شده و توسط مربیان حرفه‌‌‌ای هدایت می‌شود، به آموزش زنان در زمینه صنایع دستی چرمی و خیاطی اختصاص دارد. هدف کلی فراهم کردن فرصت‌‌‌های شغلی، حمایت از استقلال زنان و ایجاد انگیزه در آنها برای بهبود سطح زندگی خانواده‌‌‌ها و جوامع محلی است. این ابتکار با توانمندسازی زنان و کمک به آنها در یافتن فرصت‌‌‌های بازاریابی برای محصولاتشان، از برنامه هشتم سازمان ملل متحد با عنوان «کار شایسته و رشد اقتصادی» حمایت می‌کند. هدف اصلی این ابتکار، توسعه مهارت‌‌‌های زنان در تولید صنایع دستی، ایجاد نیروی کار ماهر زن در صنایع دستی و ایجاد پروژه‌‌‌های متناسب برای بهبود استانداردهای اقتصادی و زندگی آنهاست.
چشم‌انداز گردشگری روستایی
گردشگری در مناطق روستایی در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از همه‌گیری، در حال تحول بوده است، زیرا مقاصد داخلی، اغلب در مناطق روستایی، اولین مقصدهایی بودند که در بسیاری از موارد با هجوم بیشتر گردشگران نسبت به قبل، مورد بازدید قرار گرفتند. در مورد چشم‌‌‌انداز گردشگری روستایی در ۱۰ سال آینده اجماع گسترده‌‌‌ای در میان کشورهای پاسخ‌‌‌دهنده وجود دارد. در مجموع ۳۵ کشور (۴۷ درصد) توافق کردند که تا پایان این دهه گردشگری روستایی، «بسیار بهتر از الان» خواهد بود، و به دنبال آن ۳۷ کشور (۴۹ درصد) پاسخ دادند که انتظار داشتند «بهتر از الان» باشد. در مجموع، ۹۶‌درصد از پاسخ‌ها سناریوی خوش‌بینانه‌ای را برای گردشگری در مناطق روستایی خود تعیین کردند. از آنجا که تنها پاسخ‌‌‌های مثبت از همه پاسخ‌‌‌دهندگان ثبت شده است، روند در همه مناطق مشابه بوده و خوش‌بینانه‌‌‌ترین چشم‌‌‌انداز توسط آمریکا، آفریقا و آسیا و اقیانوسیه گزارش شده است.
مهم‌ترین چالش
بر اساس این بررسی، بزرگ‌ترین چالش توسعه روستایی از طریق گردشگری، شکاف زیرساختی در مناطق روستایی است. کمبود در جاده‌‌‌ها، بنادر، فرودگاه‌‌‌ها و سایر زیرساخت‌‌‌ها که امکان دسترسی به مناطق روستایی را فراهم می‌کند، چالش نخست کشورهای مورد بررسی بود. دور بودن بسیاری از مناطق روستایی، در کنار شرایط سخت زمین، این محدودیت را تشدید می‌کند. دومین چالش مربوط به جمعیت و اقتصاد، به‌ویژه کاهش جمعیت در مناطق روستایی در نتیجه مهاجرت به مناطق شهری است. فصلی بودن و رقابت‌‌‌پذیری محصول به این چالش می‌‌‌افزاید و بی‌‌‌ثباتی مشاغل روستایی را افزایش می‌دهد که تا حدی از حفظ جمعیت و منابع انسانی جلوگیری می‌کند.
به گزارش دنیای اقتصاد، از این نظر، فقدان آموزش و پرورش و همچنین توسعه مهارت‌‌‌ها، علاوه بر ظرفیت جذب و حفظ استعدادهای نیروی کار، در نظرسنجی به عنوان سومین چالش مهم ذکر شده است. وجود برنامه‌‌‌های آموزشی متمرکز در شهرها یا جمعیت‌‌‌های بزرگ‌تر، دسترسی روستاییان به این فرصت‌‌‌ها را دشوار می‌کند. دیگر چالش‌‌‌ها شامل محدودیت در دسترسی یا مدیریت سیستم‌های مالی است که می‌توان به محدودیت در توسعه محصولات گردشگری نوآورانه در مناطق روستایی، اثرات نامطلوب و تخریب منابع طبیعی و محدودیت در مدیریت داده‌‌‌ها، اطلاعات و دانش اشاره کرد.
اما در کنار این چالش‌‌‌ها، گردشگری روستایی فرصت‌‌‌هایی را نیز با خود به‌‌‌همراه دارد. طبق بررسی‌‌‌های سازمان جهانی گردشگری، موضوعات اقتصادی و اجتماعی دو مورد از رایج‌‌‌ترین فرصت‌‌‌های شناخته‌شده توسط گردشگری برای توسعه روستایی بودند. در این طیف معمولا ایجاد مشاغل جدید، بهبود معیشت و مبارزه با کاهش جمعیت در مناطق روستایی ذکر شده است. به دنبال آن فرصت‌‌‌هایی در ارتباط با حفاظت و ارتقای منابع فرهنگی و طبیعی بود.