بررسی آمار تجارت در ۶ ماه اول۱۴۰۲ نشان می‌دهد صادرات معدنی ایران با سهم ۲۷درصدی از صادرات غیرنفتی ایران علاوه بر اینکه همچنان متناسب با ظرفیت‌ها و جایگاه معدنی ایران نیست، حاکی از ارزش افزوده پایین کالاهای صادراتی معدنی است که روندی کاهشی در مقایسه با مدت مشابه سال قبل را نشان می‌دهد...

در حال حاضر قیمت کالاهای صادراتی معدنی ایران کمتر از 20درصد کالاهای وارداتی معدنی است و این به‌نوعی نشان‌دهنده وابستگی صادرات معدنی ایران به صادرات کالاهایی با ارزش افزوده پایین است. براین اساس درحالی‌که صادرات معدنی بیش از 30هزار تن، ارزشی حدود 6میلیارد و 386میلیون دلار داشته، واردات 2هزار و 379هزار تنی در همین بازه زمانی، ارزش 2میلیارد و 871میلیون دلاری داشته است؛ موضوعی که بیانگر ارزانی قیمت کالاهای صادراتی معدنی ایران در مقایسه با کالاهای وارداتی معدنی به‌دلیل تفاوت در ارزش افزوده ایجاد شده در این بخش است. نکته دیگری که درباره آمارهای تجارت معدن و صنایع معدنی طی 6ماه اول سال قابل توجه است، محدودیت شرکای تجاری و بازارهای صادراتی و وارداتی ایران است. بررسی‌ها حاکی از این است که اولین شریک تجاری ایران با سهم 39درصدی در واردات و سهم 30درصدی در صادرات بخش معدن و صنایع معدنی، کشور چین است.
 سهم معدن از صادرات غیرنفتی
بررسی آمار6ماهه اول امسال تجارت خارجی نشان می‌دهد معدن و صنایع معدنی سهم 27درصدی از صادرات غیرنفتی داشته‌اند. در 6ماه اول امسال کشور، ارزش صادرات معدن و صنایع معدنی 6386میلیون دلار به وزن 30502هزار تن بوده است. مقایسه این آمار با مدت مشابه سال قبل نشان می‌دهد صادرات این بخش از لحاظ ارزشی نسبت به صادرات 5میلیارد و 715میلیون دلاری، 6ماه اول سال1401، 12درصد از لحاظ ارزشی و 43درصد از لحاظ وزنی رشد داشته است. اما نکته قابل توجه در بررسی آمار بخش معدن و صنایع معدنی و مقایسه 6ماهه اول1402 با 1401، کاهش 22درصدی ارزش واحد صادرات این کالاهاست که بخشی از دلایل آن می‌تواند ناشی از ارزش افزوده پایین صادرات این بخش و موکد این نکته است که در زمینه کالاهای معدنی در بازارهای تجارت جهانی همچنان قیمت‌گذار و تعیین‌کننده نیستیم.
 صادرات بخش معدن در سه بخش
صادرات بخش معدن و صنایع معدنی در سه‌بخش صنایع معدنی فلزی، صنایع معدنی غیرفلزی و معدن قابل بررسی است. در بخش صنایع فلزی که شامل شمش فولاد، محصولات طویل فولادی، کاتد مس، شمش آلومینیوم، آهن اسفناجی، شمش روی، محصولات تخت فولادی، فروآلیاژها، فولادی لوله و پروفیل، شمش سرب، سایر صنایع معدنی فلزی می‌شود، جمع صادرات، 4میلیارد و 728میلیون دلار به وزن 6956 هزار تن بوده که سهم ارزشی 19.6درصدی از کل صادرات داشته است. صادرات این بخش نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از لحاظ ارزشی 70میلیون دلار و از لحاظ وزنی 1409هزار تن افزایش داشته و براین اساس صادرات این بخش از لحاظ ارزش یک‌درصد و از لحاظ وزن 25درصد همراه با رشد بوده است.
صادرات صنایع معدنی غیرفلزی که شامل کاشی و سرامیک، سنگ ساختمانی، کلینکر، سیمان، شیشه ساختمانی، چینی بهداشتی و سایر صنایع معدنی غیرفلزی است، 577میلیون دلار به وزن 10427هزار تن بوده که با سهم ارزشی 2.4 درصدی از کل صادرات غیرنفتی، نسبت به مدت مشابه سال گذشته و صادرات 510میلیون دلاری 6ماهه اول سال1401، از لحاظ ارزش 67میلیون دلار و به لحاظ وزنی929 هزار تن افزایش داشته است که بر این اساس درصد تغییرات صادرات این بخش به‌لحاظ ارزشی 13 درصد و از لحاظ وزنی 10 درصد رشد نشان می‌دهد. ارزش صادرات بخش معدن که شامل سنگ و کنسانتره آهن، سنگ و کنسانتره مس و سایر معدن می‌شود، در 6ماه اول امسال، 1077میلیون دلار به وزن 13120هزار تن بوده که با داشتن سهم ارزشی 4.5درصدی از کل صادرات، نسبت به صادرات 5714 میلیون دلاری، 6ماه سال1401، از لحاظ ارزشی، 667میلیون دلار و از لحاظ وزنی 9124هزار تن افزایش نشان می‌دهد که براین اساس از لحاظ ارزشی 12درصد و از لحاظ وزنی 43درصد رشد را نشان می‌دهد.
 مقاصد صادراتی بخش معدن
بررسی مقاصد صادراتی بخش معدن نشان می‌دهد عمده‌ترین بازار کالاهای صادراتی معدنی کشور، شامل چین، با سهم 30درصدی، عراق با سهم 19درصدی، ترکیه با سهم 11درصدی، امارات متحده عربی با سهم 7درصدی، عمان با سهم 6درصدی، اندونزی با سهم 5درصدی، پاکستان با سهم 3درصدی و سایر کشورها با سهم 19درصدی است. از طرف دیگر بررسی بازار چین به‌عنوان اولین شریک تجاری معدنی نشان می‌دهد سنگ و کنسانتره آهن، سهم 11درصدی، شمش فولاد سهم 8درصدی از صادرات 6میلیارد و 921میلیون دلاری به این کشور در 6ماه اول امسال داشته‌اند.
صادرات به عراق به تفکیک گروه‌های کالایی نشان می‌دهد صادرات معدنی به این کشور شامل صنایع معدنی فلزی با سهم 20درصدی و صنایع معدنی غیرفلزی با سهم 6درصدی است که مجموعا سهم 26درصدی از کل صادرات 4میلیارد و 541میلیون دلاری به این کشور در 6ماه امسال داشته‌اند. صنایع معدنی فلزی همچنین سهم 13درصدی از صادرات حدود 3میلیارد دلاری به امارات داشته‌اند. بررسی بازار ترکیه نیز نشان می‌دهد صادرات معدنی به این کشور شامل، شمش آلومینیوم با سهم 11درصدی، سایر صنایع معدنی فلزی با سهم 6 درصدی و شمش روی با سهم 5درصدی است که نشان می‌دهد مجموعا سهم صادرات معدنی، 22درصد از کل صادرات 2498میلیون دلاری به این کشور در نیم‌سال اول سال است. بررسی صادرات به هند هم بیانگر این است که کل صادرات معدنی تنها شامل صنایع معدنی فلزی با سهم 13درصدی از صادرات 1066میلیون دلاری به این کشور در 6ماه اول 1402 است. صادرات به پاکستان به تفکیک گروه‌های کالایی طی 6ماه سال1402، نشان می‌دهد صادرات معدنی به این کشور محدود به صنایع معدنی فلزی با سهم 15درصدی از صادرات 939میلیون دلاری به این کشور است.
صادرات به افغانستان هم حاکی از این است که در 6ماه اول1402، صادرات معدنی به این کشور شامل صنایع معدنی فلزی با سهم 11درصدی و صنایع معدنی غیرفلزی با سهم 4درصدی از صادرات 816میلیون دلاری به این کشور است.
صادرات به عمان نیز نشان می‌دهد شمش فولاد سهم 45درصدی، محصولات طویل فولادی سهم 2درصدی، سنگ و کنسانتره آهن سهم 4درصدی و سایر صنایع معدنی فلزی سهم 3درصدی و مجموعا بخش معدن سهم 54درصدی را از صادرات 635میلیون دلاری به این کشور در 6ماه اول1402 داشته‌اند. صادرات به فدراسیون روسیه به تفکیک گروه‌های کالایی هم حاکی از این است که تنها صادرات معدنی به این کشور شامل صنایع معدنی غیرفلزی با سهم 5درصدی از صادرات 440میلیون دلاری به این کشور در 6ماه اول سال است.
بررسی صادرات به اندونزی نیز نشان می‌دهد عمده‌ترین صادرات ایران به این کشور شمش فولاد با سهم 95درصدی از کل صادرات 373میلیون دلاری به این کشور در 6ماه اول سال است.
 سهم بخش معدن از واردات
بررسی سهم ارزشی بخش‌های عمده کالایی از واردات طی 6ماه سال1402 نشان می‌دهد معدن و صنایع معدنی سهم 9درصدی از واردات کشور داشته است. واردات به تفکیک بخش‌های عمده و گروه‌های کالایی طی 6ماه سال1402 و مقایسه با مدت مشابه سال قبل نشان می‌دهد در مجموع در این بازه زمانی 2میلیارد و 871میلیون دلار، واردات معدن و صنایع معدنی به وزن 2379هزار تن صورت گرفته که در مجموع سهم 9.4درصدی از سهم ارزشی کل واردات کشور داشته است.
مقایسه این آمار نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان می‌دهد واردات این بخش از لحاظ ارزش 731میلیون دلار و از لحاظ وزنی 524هزار تن افزایش داشته که بیانگر افزایش 34درصدی ارزش واردات و افزایش 28درصدی وزن واردات معدن و صنایع معدنی است.
از این میزان، واردات صنایع معدنی فلزی با سهم 5.7درصدی از سهم ارزشی کل واردات طی این مدت یک‌میلیارد و 725میلیون دلار به وزن 1063هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از لحاظ ارزشی 318میلیون دلار و از لحاظ وزنی 335هزار تن افزایش داشته که نهایتا منجر به افزایش 23درصدی ارزش واردات و 46درصدی واردات این بخش به لحاظ وزنی شده است. صنایع معدنی غیرفلزی نیز با داشتن سهم 0.6درصدی، در 6ماه اول سال، 188میلیون دلار به وزن 129هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ ارزشی 27میلیون دلار و به لحاظ وزنی 42هزار تن افزایش داشته است. درصد تغییرات این بخش نشان می‌دهد ارزش واردات صنایع معدنی غیر فلزی در 6ماه1402 نسبت به 6ماه1401، 17درصد از لحاظ ارزشی و 49درصد به لحاظ وزنی رشد داشته است.
واردات بخش معدن شامل سایر معدن و کنسانتره مس در 6ماه اول سال جاری، 481میلیون دلار به وزن 1187هزار تن با سهم ارزشی 1.6درصدی از مجموع واردات طی این بازه زمانی است. مقایسه واردات این بخش با مدت مشابه سال گذشته بیانگر این است که ارزش واردات این بخش 89میلیون دلار کاهش و وزن آن 146هزار تن افزایش داشته است و براین اساس درصد میزان تغییرات این بخش نیز نشان می‌دهد ارزش واردات 16درصد کاهش و وزن واردات 14درصد افزایش داشته است.
 مبادی وارداتی بخش معدن
بررسی مبادی وارداتی بخش معدن طی 6ماه1402 نشان می‌دهد اصلی‌ترین مبدأ وارداتی کشور در بخش معدن، کشور چین با سهم 39درصدی، امارات متحده عربی با سهم 24درصدی، ترکیه با سهم 14درصدی، عراق با سهم 6درصدی و عمان با سهه 3درصدی بود است. سایر کشورها نیز در مجموع سهم 14درصدی از واردات این بخش داشته‌اند.
بررسی واردات از کشورها به تفکیک گروه کالایی طی 6ماه سال1402 حاکی از این است که بخش معدن سهم چشمگیری از واردات بیش از 9میلیارد دلاری از این کشور نداشته است.
واردات بخش معدن از مجموع واردات 8میلیارد و 779میلیون دلاری کشور از چین، شامل صنایع معدنی فلزی با سهم 9درصدی از واردات از این کشور است. همچنین از واردات 3میلیارد و 253میلیون دلاری از ترکیه، واردات بخش معدن، محدود به سهم 6درصدی صنایع معدنی فلزی است. بخش معدن همچنین از واردات 1073میلیون دلاری از آلمان نیز تقریبا سهم چشم‌گیری نداشته است.
بررسی واردات از هند به تفکیک گروه‌های کالایی نشان می‌دهد، واردات معدنی از این کشور محدود به سهم 3درصدی واردات صنایع معدنی فلزی از مجموع واردات 987میلیون دلاری از این کشور است. واردات بخش معدن از مجموع واردات 925میلیون دلاری از فدراسیون روسیه نیز محدود به سهم 3درصدی صنایع معدنی فلزی است.
واردات از سوئیس به تفکیک گروه کالایی طی 6ماه سال1402نیز نشان می‌‌دهد، بخش معدن سهم چشم‌گیری از واردات 556میلیون دلاری از این کشور نداشته است. بخش معدن همچنین از واردات 499میلیون دلاری از انگلستان در 6ماه اول سال نیز سهمی نداشته است.
واردات از عمان به تفکیک گروه کالایی طی 6ماه سال1402 نیز نشان می‌دهد، واردات بخش معدن از کل واردات 498میلیون دلاری از این کشور شامل سهم 13درصدی بخش معدن و سهم 4درصدی صنایع معدنی فلزی است. بخش معدن همچنین از واردات 439میلیون دلای از هلند طی 6ماه اول امسال سهمی نداشته است.
بررسی صادرات، وارات و تراز تجاری به تفکیک بخش‌های عمده طی 6ماه سال1402 نشان می‌دهد، صادرات معدن و صنایع معدنی در این بازه زمانی 6میلیارد و 386میلیون دلار به وزن 30502 هزار تن و واردات، 2871میلیون دلار به وزن 2379هزار تن بوده است. تراز تجاری در این بخش از لحاظ ارزش 3516میلیون دلار و وزن 28123هزار تن مثبت بوده است.
 سهم ارزش افزوده بخش معدن
براساس گزارش جهانی ایران بیش از 27.3تریلیون دلار منابع معدنی اعم از نفت، گاز، زغال‌سنگ، آهن، کروم، مس و...دارد و جایگاه پنجم دنیا را بعد از کشورهایی همچون روسیه، ایالات متحده آمریکا، عربستان و کانادا دارد. این در حالی است که سهم‌‌‌ ارزش‌افزوده بخش‌‌‌ معدن از تولید ناخالص‌‌‌ داخلی‌‌‌، طبق‌‌‌ آمارهای بانک‌‌‌‌مرکزی، بسیار پایین‌‌‌ و حداکثر در سطح‌‌‌ 1.1‌درصد طی‌‌‌ سال‌های ١٣٩٩ و ١٤٠٠ قرار داشته‌‌‌ است‌‌‌. ارزش‌افزوده استخراج معدن در سال١٤٠٠، 15.4هزار میلیارد تومان و سهم‌‌‌ ارزش افزوده معدن از تولید ناخالص‌‌‌ داخلی‌‌ 1.1درصد است. استخراج معادن سنگ‌آهن‌‌‌ با سهم‌‌‌ 57.7درصدی بیشترین‌‌‌ ارزش‌افزوده را در بین‌‌‌ معادن کشور به‌‌‌ خود اختصاص داده است‌‌‌. پس‌‌‌ از آن معادن سنگ‌‌‌ مس‌‌‌ با سهم‌‌‌ 25.7درصدی و سرب و روی با سهم‌‌‌ 5.8درصدی قرار دارند.
در مجموع 89.2درصد ارزش‌افزوده بخش‌‌‌ معدن مربوط به‌‌‌ سه‌‌‌ معدن اصلی‌‌‌ سنگ‌آهن‌‌‌، مس‌‌‌ و سرب و روی است. معادن سنگ‌آهن‌‌‌ گل‌گهر، چادرملو و سنگان که‌‌‌ به‌‌‌ ترتیب‌‌‌ در استان‌های کرمان، یزد و خراسان قرار دارند، مهم‌ترین‌‌‌ معادن سنگ‌آهن‌‌‌ کشور هستند. معادن استان کرمان در رتبه‌‌‌ اول ارزش‌افزوده معادن کشور به‌‌‌ ارزش 109.6هزار میلیارد تومان قرار دارد. درخصوص معادن مس‌‌‌ نیز که‌‌‌ دومین‌‌‌ ارزش‌افزوده بخش‌‌‌ معدن کشور را تشکیل‌‌‌ داده‌اند، معدن سرچشمه‌‌‌ بزرگ‌ترین‌‌‌ معدن مس‌‌‌ ایران، خاورمیانه‌‌‌ و شمال آفریقا در استان کرمان و در مجتمع‌‌‌ مس‌‌‌ سرچشمه‌‌‌ واقع‌‌‌ شده است‌‌‌ که‌‌‌ بالغ‌‌‌ بر ١٠میلیارد تن‌‌‌ ذخایر معدنی‌‌‌ دارد.
بررسی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران دلیل ارزش‌افزوده پایین بخش معدن در تولید ناخالص داخلی را عوامل‌‌‌ مختلفی‌‌‌ مانند‌‌‌ وضعیت‌‌‌ نامناسب‌‌‌ اقتصادی، نقش‌‌‌ ضعیف‌‌‌ بخش‌‌‌ خصوصی‌‌‌، عدم‌حضور سرمایه‌گذاران خارجی‌‌‌ و بی‌‌‌توجهی‌‌‌ به‌‌‌ نقش‌‌‌ معادن کوچک‌‌‌ می‌دانند. این در حالی است که با توجه‌‌‌ به‌‌‌ اینکه‌‌‌ یکی‌‌‌ از پایه‌های مهم اقتصاد کشور منابع‌‌‌ معدنی‌‌‌ و ذخایر آن است‌‌‌، این‌‌‌ بخش‌‌‌ از طریق‌‌‌ ارزش‌افزوده‌ای که‌‌‌ دارد، می‌‌‌تواند به‌‌‌ رشد تولید ناخالص‌‌‌ داخلی‌‌‌ کشور کمک‌‌‌ کند.