مرکز بین‌المللی توسعه پایدار که از زیرمجموعه‌های سازمان ملل است جایگاه 166 کشور جهان در دست‌یابی به شاخص‌های «توسعه پایدار» در سال 2023 را منتشر کرده است. ایران چه جایگاهی در میان همسایگان خود و کشورهای عضو بریکس دارد؟ آیا ایران توانسته به اهداف این سازمان دست پیدا کند؟...

«بهتر زندگی‌کردن» همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بشر بوده است. این مسئله به حدی مهم است که معمولا دولت‌ها برای جلب رضایت مردم و رسیدن به قدرت شعارهایی در راستای بهبود کیفیت زندگی مردم ارائه می‌دهند. اما یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در دستیابی به «زندگی بهتر» وجود دارد این است که اساسا نمی‌توان به راحتی متر و معیاری تعیین کرد که کدام زندگی «خوب» است و کدام «بد». به بیان دیگر، «رفاه» یک مفهوم «کیفی» است و تبدیل‌کردن آن به یک شاخص «کمی» کار ساده‌ای به نظر نمی‌رسد.
در ادبیات اقتصادی، زمانی که جنگ جهانی دوم تمام شد حرف‌های تازه‌ای شکل گرفت که مقصود نهایی آن «بهترکردن زندگی مردم» بود. به بیان دقیق‌تر، پس از دوران جنگ ناگهان اختلاف شدیدی میان برخی از کشورها شکل گرفت. گروهی از کشورها بسیار پیشرفت کرده‌ بودند و رشد اقتصادی بالایی داشتند در حالی که گروهی دیگر حتی به آب آشامیدنی سالم نیز دسترسی نداشتند. این شکاف عمیق میان کشورها سبب شد تا مفهوم «توسعه اقتصادی» شکل گیرد.
اقتصاددانان متعددی در حوزه توسعه کار کرده‌اند و تعاریف گوناگونی از آن ارائه شده است اما اگر بخواهیم به طور ساده به آن بپردازیم می‌گوییم: «توسعه یعنی بهترکردن وضعیت زندگی مردم». تا مدت‌ها تصور می‌شود این زندگی بهتر یعنی رشد اقتصادی بالاتر؛ در حالی که ممکن است کشوری رشد اقتصادی بالا داشته باشد اما شکاف طبقاتی در آن زیاد باشد. یا ممکن است علی‌رغم داشتن اقتصادی قدرتمند، وضعیت بهداشتی جامعه ضعیف باشد یا محیط زیست آلوده‌ای داشته باشد. این جا بود که جوامع بین‌المللی «توسعه»‌ را به «توسعه پایدار» (Sustainable Development) ارتقا دادند. توسعه تنها به بهبود اقتصادی توجه می‌کند در حالی که توسعه پایدار ابعاد اجتماعی و زیست‌محیطی را نیز در بر می‌گیرد.
مرکز بین‌المللی «توسعه پایدار» که زیرمجموعه‌های سازمان ملل است، هر ساله گزارش جامعی منتشر می‌کند که در آن وضعیت کشورهای جهان در دستیابی به شاخص‌های توسعه پایدار بررسی شده است.
تازه‌ترین گزارش این مرکز نشان می‌دهد که در سال 2023 میلادی از میان 166 کشور جهان، جایگاه ایران به رتبه 86 رسیده است. رتبه قبلی ایران در سال 2022 میلادی، 88 از میان 163 کشور بوده است. برای فهمیدن این که آیا این جایگاه ایران نقطه مطلوبی است یا خیر، رتبه توسعه پایدار ایران در سال 2023 میلادی با این رتبه در کشورهای همسایه و کشورهای عضو بریکس (BRICS) مقایسه شده است.
نتایج این مقایسه حاکی از آن است که ایران در دستیابی به شاخص‌های توسعه پایدار، در رتبه هفتم میان کشورهای عضو بریکس و در رتبه پنجم میان همسایگان خود قرار دارد.
شاخص‌هایی برای ارزیابی «توسعه پایدار»
سازمان بین‌المللی توسعه پایدار همه ساله گزارشی منتشر می‌کند که در آن عملکرد کشورهای دنیا در دستیابی به شاخص‌های توسعه پایدار سنجیده می‌شود. این شاخص‌ها شامل «رفع فقر»، «رفع گرسنگی»، «بهداشت خوب و به‌زیستی»، «کیفیت آموزش»، «برابری جنسیتی»، «آب پاک و ضدعفونی‌شده»، «انرژی پاک و به صرفه»، «کار شایسته و رشد اقتصادی»، «صنعت، نوآوری و زیرساخت»، «کاهش نابرابری‌ها»،‌ «شهرهای پایدار و اجتماعات»، «مصرف مسئولانه و تولید»، «اقدامات اقلیمی»، «زندگی دریایی»، «زندگی روی زمین»، «صلح، عدالت و نهادهای مستحکم» و «همکاری برای دستیابی به اهداف» است.
هر کدام از این شاخص‌ها مولفه‌های متعددی دارد که نمره کشورها در هر مولفه در نهایت نمره شاخص را می‌سازد. مجموع نمراتی که یک کشور از شاخص‌ها به دست می‌آورد، جایگاه آن را میان سایر کشورهای جهان مشخص می‌کند.
البته باید توجه داشت که در هر سال ممکن است برخی از کشورها از ارزیابی سازمان توسعه پایدار خارج شوند. در واقع، این سازمان کشورهایی را که بیشتر از 20 درصد از آمارهای آن‌ها در مولفه‌های توسعه پایدار موجود نباشد را از ارزیابی خارج می‌کند. برای مثال در سال جاری میلادی 55 درصد از داده‌های کشور آندورا ناموجود بوده در حالی که ، تنها 2 درصد از آمارهای مربوط به ایران در دسترس نبوده است.
وضعیت ایران در دستیابی به شاخص‌های توسعه پایدار در 2023
در سال 2023 میلادی امتیاز و رتبه ایران در دستیابی به شاخص‌های توسعه پایدار برآورد شده است. به بیان دقیق‌تر، ایران موفق شده تا از 100 امتیاز موجود، 69.1 امتیاز را کسب کند. این رقم در سال میلادی گذشته برابر با 68.6 بوده است.
همچنین، در سال جاری میلادی 166 کشور مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند که جایگاه ایران میان آن‌ها روی سکوی هشتاد و ششم است. رتبه قبلی ایران در سال 2022 میلادی، 88 از میان 163 کشور بوده است.
آخرین گزارش سازمان توسعه پایدار نشان می‌دهد که عملکرد ایران در پیگیری شاخص «کاهش نابرابری‌ها» نسبت به گذشته پسرفت کرده است. در مقابل، ایران عملکرد بهتری در پیگیری «کیفیت آموزش» و «صنعت، نوآوری و زیرساخت‌ها» از خود به جای گذاشته است.
با این حال، ایران هنوز نتوانسته هیچ یک از اهداف توسعه پایدار را به طور کامل محقق کند.
ایران و کشورهای عضو بریکس؛‌ جایگاه هفتم
کشورها برای دنبال‌کردن اهداف مشترک سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گروه‌های مختلفی را تشکیل می‌دهند. یکی از این گروه‌ها، «کشورهای عضو بریکس» است. «بریکس» از حرف اول کشورهای «برزیل»، «روسیه»، «هند»، «چین» و «آفریقای جنوبی» که اعضای اصلی این گروه هستند تشکیل شده است. سپس کشورهای دیگری مثل «آرژانتین»، «امارات»، «مصر»، «عربستان»، «اتیوپی» و «ایران» نیز به آن اضافه شدند.
داده‌های سازمان توسعه پایدار نشان می‌دهد که از میان این کشورها، «روسیه»‌ به بهترین جایگاه دست‌یافته است. برزیل، آرژانتین، چین، امارات و مصر به ترتیب پس از آن قرار گرفته‌اند. در نهایت، ایران در جایگاه هفتم میان کشورهای عضو بریکس ایستاده که جایگاه مطلوب‌تری نسبت به رتبه عربستان، آفریقای جنوبی، هند و اتیوپی است.
ایران و کشورهای همسایه؛‌ جایگاه پنجم
در این بررسی، ایران با کشورهای همسایه خاکی و همسایگان آبی جنوبی مقایسه شده است. نتایج این ارزیابی نشان می‌دهد که بهترین عملکرد در حوزه دستیابی به شاخص‌های توسعه پایدار در کشور آذربایجان مشاهده شده است. رتبه جهانی این کشور 53 است. پس از آن، ارمنستان، ترکیه و امارات قرار گرفته است.
جایگاه ایران در میان همسایگان، سکوی پنجم است و کشورهای عمان، ترکمنستان، عربستان، عراق، کویت و پاکستان در رتبه‌های بعد قرار گرفته‌اند. افغانستان نیز آخرین کشور در میان همسایگان است. این کشور در رتبه 158 در میان 166 کشور جهان ایستاده است.
شاید این سوال ایجاد شود که چطور ممکن است کشوری مثل ارمنستان رتبه بهتری از ایران داشته باشد؟ جواب این سوال در شاخص‌های توسعه پایدار نهفته است. ارمنستان توانسته به هدف «کاهش نابرابری‌ها» به طور کامل دست‌ پیدا کند و همچنان در حال تلاش برای بهبود آن است. عملکرد این کشور در دستیابی به «رفع فقر» نیز رو به جلو برآورد شده است.
به گزارش اکوایران، به طور مشابه امارات در سال 2023 توانسته اهداف «رفع فقر»، «کیفیت آموزش» و «کاهش نابرابری‌ها» را به طور کامل محقق کند و رویه صعودی خود را نیز ادامه داده است، در حالی که ایران هنوز نتوانسته به هیچ یک از اهداف موردنظر به طور کامل برسد.