بررسی روند رشد درآمد خالص ملی کل کشور و میزان سرانه آن می‌تواند حاکی از عدم رشد ظرفیت‌های اقتصادی متناسب با توان فعلی اقتصاد باشد. به همین ترتیب علاوه بر آسیب دیدن حجم درآمد ملی در اثر ساختارهای تولید و روابط بازرگانی، محاسبات نشان می‌دهد سهم هر ایرانی از درآمد ملی خالص نیز کمتر شده است...

ناهماهنگی رشد اقتصاد با جمعیت؛ افت معنادار درآمد ملی در یک دهه
درآمد خالص ملی به ارزش تمامی تولیداتی گفته می‌شود که توسط یک ملت در مقطع زمانی مشخص ایجاد شده است. درواقع در این نوع از محاسبه، ارزش تولیدات تمامی ایرانیان چه در داخل و چه در خارج یک کشور به حساب می‌آید - دقت کنید که ارزش تولیدات خارجیان مقیم ایران محاسبه نمی‌شود.
هرگاه بخواهیم درآمد ملی خالص را به دست آوریم کافیست تا از درآمد ناخالص ملی، استهلاک سرمایه‌های ثابت و خالص مالیات بر محصولات را کسر کنیم.
مسیر حرکت درآمد ملی خالص در 12 سال اخیر
بر اساس آمارهای منتشر شده از بانک مرکزی، ارزش درآمد ملی خالص 1401 به سال پایه 1395 حدود هزار و 158 هزار میلیارد تومان برآورد شده است. عموما در تحلیل‌های اقتصادی برای تعدیل کردن آمار نسبت به تورم، از قیمت‌های سال پایه استفاده می‌شود تا تغییرات بخش واقعی اقتصاد قابل لمس‌تر شود.
بررسی درآمد خالص ملی طی یک دهه گذشته حاکی از فراز و فرودهای بسیاری بوده و بیان می‌کند که حجم آن دارای یک مسیر نزولی در نیمه اول دهه 90 بوده و پس از آن روندی نوسانی طی کرده است.
به همین ترتیب مشاهده می‌شود خالص درآمد ملی به قیمت ثابت در سال 1401 نسبت به 1390 حدود 26.6 درصد افت داشته، در مقایسه با 1395 تقریبا بدون رشد باقی مانده و در قیاس با سال 1400 حدود 2.9 درصد بهبود یافته است.
نتیجه رابطه مبادله بازرگانی منفی شده است
برخی کارشناسان اقتصادی اصلی‌ترین عامل افت خالص درآمد ملی نسبت به ابتدای دهه 90 را مربوط به کاهش حجم تولید ناخالص ملی به قیمت بازار و افزایش هزینه استهلاک و خالص مالیات می‌دانند.
آمارها نشان می‌دهد نتیجه رابطه مبادله بازرگانی در سال 1390 حدود 417 هزار میلیارد تومان و معادل با بیش از 23 درصد حجم درآمد ناخالص ملی به قیمت بازار بوده است. این درحالیست که در سال گذشته ارزش نتیجه رابطه مبادله بازرگانی به منفی 88 هزار میلیارد تومان رسیده است. به همین دلیل برخی از کارشناسان باور دارند افت درآمد خالص ملی طی دهه اخیر ناشی از افت نتیجه رابطه مبادله بازگانی و روند افزایشی هزینه استهلاک است.
همچنین مشاهده می‌شود هزینه سالانه استهلاک در سال گذشته تقریبا 47 درصد بیشتر از ارزش آن در 1390 بوده و حجم خالص مالیات کسر شده از درآمد ناخالص ملی طی دهه اخیر بیش از 6.6 برابر شده است؛ البته حائز اهمیت است که حتی پس از 6.6 برابر شدن هزینه خالص مالیات بر محصول، هنوز حجم مالیات نسبت به کل درآمد خالص ملی کمتر از 6 درصد است؛ بنابراین اثر آن در مقابل اثرگذاری نتیجه رابطه مبادله بازرگانی ناچیز است.
بررسی درآمد خالص هر ایرانی در 1401
با استفاده از داده‌های مربوط به جمعیت که از درگاه ملی آمار منتشر شده، می‌توان درآمد ملی سرانه خالص را به دست آورد؛ چنانچه عدد فوق را در 12 ماه سال توزیع کنیم، می‌توانیم درآمد خالص تولید شده به ازای هر یک نفر در اقتصاد را به شکل ماهانه به دست بیاوریم. 
محاسبات انجام شده نشان می‌دهد در سال 1390 به ازای هر یک ایرانی، حدود 1 میلیون و 750 هزار تومان درآمد خالص به قیمت ثابت سال پایه 95 در اقتصاد ایجاد می‌شد. این درحالیست که پس از سال 90، روندی نزولی در میزان درآمد خالص هر فرد ایرانی ایجاد شده و در سال 98 در کمترین میزان 12 ساله خود یعنی 976 هزار تومان ثبت شد.
در مقابل بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال گذشته درآمد خالص هر ایرانی به 1 میلیون و 139 هزار تومان رسیده که نسبت به سال‌های 1397 تا 1400 بهبود یافته اما هنوز نسبت به سایر سال‌ 1390 حدود 35 درصد پایین‌تر است.
بیشتر بودن شدت افت درآمد ملی سرانه نسبت به افت کل درآمد ملی می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که در دهه اخیر علاوه بر کاهش درآمد ایجاد شده در ازای تغییر برخی متغیرهای اقتصادی، جمعیت با سرعت بیشتری از توان فعلی اقتصاد رشد کرده و سهم هر شخص از درآمد ملی نسبت به دهه گذشته کمتر نیز شده است.
نکاتی در باب درآمد ملی
شایان ذکر است درآمد ملی سرانه خالص، معادل درآمد قابل تصرف شخصی نیست و مقداری با آن اختلاف دارد چرا که پرداختی بابت بیمه، مالیات‌های شخصی، بهره و پرداخت‌های انتقالی در آن لحاظ نمی‌شود؛ بنابراین درآمد قابل تصرف می‌تواند بیشتر یا کمتر باشد.
به گزارش اکو ایران،همچنین کاهش درآمد خالص ملی نسبت به ابتدای دهه 90 و افزایش آن نسبت به سال‌های گذشته، صرفا تصویری از تغییرات تولید ارائه می‌کنند و آن چیزی که اهمیت دارد، رشد آن‌هاست نه ارزش ریالی آن‌ها. به همین ترتیب رشد یا افت درآمد ملی سرانه خالص صرفا می‌تواند نشان‌دهنده رشد یا افت درآمد ایجاد شده ناشی از تولید باشد.