آخرین گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد که در تابستان 1402، رشد تشکیل سرمایه 4.3 درصد بوده است. رشد دو جزء مهم این بخش یعنی تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات و ساختمان نیز به ترتیب برابر با 6.1 درصد و 2.9 درصد بوده است. هر سه این ارقام نسبت به سطحی که در بهار تجربه کرده بودند کاهش یافته‌اند...

رشد تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر مثبت بوده اما آیا این مسئله نشان‌دهنده وضعیت مطلوب این بخش از ایران است یا بررسی سایر شاخص‌ها نتایج متفاوتی ارائه می‌‌دهد؟
یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی که حجم تولید کالا و خدمات در یک بازه‌زمانی و در داخل یک کشور را نشان می‌دهد، «تولید ناخالص داخلی» است. به بیان دیگر، اگر اقتصاد را یک کیک در نظر بگیریم، حجم این کیک برابر با تولید ناخالص داخلی می‌شود که متناظر با کل تولید کالا و خدمات در داخل یک کشور است. برای این که در محاسبه تولید ناخالص داخلی، اثر تورمی قیمت‌ها حذف شود، این شاخص را بر اساس یک سال مشخص تحت عنوان «سال پایه» اندازه می‌گیرند. در آخرین گزارشی که مرکز آمار از حجم کیک اقتصاد ایران منتشر کرده، سال پایه برابر با 1390 در نظر گرفته شده است.
تولید ناخالص داخلی به روش‌های مختلفی اندازه‌گیری می‌شود که یکی از آن‌ها روش «هزینه‌ای» است.  در محاسبه تولید ناخالص داخلی یا همان کیک اقتصاد به روش هزینه‌ای، فرض می‌شود که هر کالا و خدمت تولید شده در اقتصاد طی یک بازه زمانی مشخص، توسط یکی از بخش‌های اقتصادی خریداری شده یا برای آن هزینه شده است. بنابراین کل هزینه ایجاد شده در اقتصاد متناظر با کل تولیدات کالا و خدمات است.
این بخش‌ها شامل «مصرف نهایی خصوصی»، «مصرف نهایی دولتی»، «تشکیل سرمایه ثابت ناخالص»، «صادرات کالا و خدمات» و «واردات» است. «تشکیل سرمایه ثابت ناخالص» هم به صورت کلی و هم به تفکیک اجزا منتشر می‌شود. اجزای تشکیل سرمایه در تولید ناخالص داخلی، «تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات» و «تشکیل سرمایه در ساختمان» است.
زمانی که در یک اقتصاد کالایی تولید می‌شود به این معناست که ماشین‌آلات و ساختمان‌های موجود در این اقتصاد به کار گرفته شده‌اند تا محصول تازه‌ای خلق شود. اگر حجم این ماشین‌آلات و ساختمان‌ها افزایش نیابد، یا تولید در سطح قبلی خود باقی می‌ماند و یا کمتر از ظرفیت واقعی خود شکوفا می‌شود. به زبان ساده، تشکیل سرمایه به این معناست که با هزینه صورت‌گرفته در بخش ساختمان و ماشین‌آلات، چقدر ظرفیت تولید جدید ایجاد می‌شود. بنابراین کاهش تشکیل سرمایه هشداری از کاهش تولید در آینده و افزایش حجم این بخش نوید‌بخش افزایش جدی تر تولید در دوره‌های پیش‌رو است.
سهم 25 همتی تشکیل سرمایه از کیک اقتصاد ایران
داده‌های رشد اقتصادی و تولیدناخالص داخلی توسط بانک مرکزی و مرکز آمار ارائه می‌شود. طبق آخرین گزارش مرکز آمار، تولید ناخالص داخلی به قیمت‌های ثابت سال 90 در تابستان 1402 به 219 هزار میلیارد تومان (همت) رسیده است. بر این اساس، کل رشد اقتصادی در تابستان سال جاری 7.1 درصد برآورد شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از کیک 219 همتی اقتصاد در تابستان سال جاری، 25.2 همت حاصل تشکیل سرمایه بوده است. این رقم در فصل بهار 24 همت بوده است.
همچنین از میان دو جزء تشکیل سرمایه، 11.4 همت حاصل «تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات» و 13.7 همت ناشی از «تشکیل سرمایه در ساختمان» بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد ساختمان وزن بیش‌تری در تشکیل سرمایه کل اقتصاد ایران دارد و سرمایه‌ها بیش‌تر به این حوزه ورود کرده است.
اوج تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران همزمان با امضای برجام
بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که رشد تشکیل سرمایه از سال 92 تا کنون فراز و نشیب‌های متعدد و شدیدی را تجربه کرده است. همین نوسان‌های شدید باعث شده تا یک روند باثبات و مطمئن از تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران شکل نگیرد. برای مثال، رشد تشکیل سرمایه در بهار سال 92 برابر با منفی 10.3 درصد بوده است. این شاخص پس از تجربه یک جهش و افت مقطعی نهایتا در سال 95 به بالاترین سطح خود می‌رسد که برابر با 32.3 درصد بوده است. در همین سال رشد تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات و ساختمان به ترتیب به 43.2 درصد و 23.2 درصد رسیده بوده که یک رکورد 10 ساله به حساب می‌آید.
بنظر می‌رسد کاهش  نااطمینانی اقتصادی و ریسک تشکیل سرمایه به واسطه دستیابی به توافق برجام علت این بهبود در تشکیل سرمایه باشد، چرا که با شروع زمزمه‌های خروج آمریکا از برجام در سال‌ 96 و قطعی‌شدن این اتفاق در سال 97 رشد تشکیل سرمایه به شکل چشم‌گیری کاهش یافته است. برای مثال در زمستان سال 97 رشد تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات به منفی 45.9 درصد رسیده است.
آخرین گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد که در تابستان 1402، رشد تشکیل سرمایه 4.3 درصد بوده است. رشد دو جزء مهم این بخش یعنی تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات و ساختمان نیز به ترتیب برابر با 6.1 درصد و 2.9 درصد بوده است. هر سه این ارقام نسبت به سطحی که در بهار تجربه کرده بودند کاهش یافته‌اند. بنابراین به نظر می‌رسد وضعیت تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران نسبت به بهار 1402 نامطلوب‌تر شده است.
ریزش 7 درصدی تشکیل سرمایه ساختمان در یک دهه
برای مقایسه بهتر و خارج‌کردن اثر نوسان‌های کوتاه‌مدت می‌توان رشد 10 ساله تشکیل سرمایه را بررسی کرد. محاسبات صورت گرفته نشان می‌دهد که حجم تشکیل سرمایه صورت گرفته در اقتصاد ایران در تابستان سال 92 به قیمت های ثابت سال پایه 90 برابر با 26.8 همت بوده است. این رقم در تابستان سال جاری به 25.2 همت رسیده است. بر این اساس، رشد 10 ساله تشکیل سرمایه در ایران منفی 5.9 درصد برآورد می‌شود. به بیان دیگر، حجم تشکیل سرمایه انجام شده در اقتصاد در تابستان امسال 5.9 درصد کمتر از تابستان سال 92 بوده است.
همین مقایسه را می‌توان برای اجزای این بخش هم انجام داد. به بیان دقیق‌تر، حجم تشکیل سرمایه در ماشین آلات به قیمت ثابت سال پایه 1390 از 11.9 همت در تابستان سال 92 به 11.4 همت در تابستان سال جاری رسیده است. در نتیجه رشد 10 ساله آن برابر با منفی 4.3 درصد می‌شود. به همین ترتیب، این نرخ برای تشکیل سرمایه در ساختمان نیز منفی 7.3 درصد برآورد شده است.
به عبارت دیگر، در ده سال گذشته سرمایه گذاری در ساختمان بیش‌تر از تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات افت پیدا کرده است.
هر سال چقدر از تشکیل سرمایه کم می شود؟
به گزارش اکوایران،میانگین هندسی تشکیل سرمایه نشان می‌دهد که به طور متوسط در هر سال چقدر تشکیل سرمایه در اقتصاد تغییر کرده است. محاسبات صورت گرفته نشان می‌دهد که از تابستان 92 تا تابستان 1401، به طور میانگین هر سال 0.15 درصد از حجم تشکیل سرمایه کاسته شده است. این کاهش بیش‌تر از کانال ساختمان صورت گرفته چرا که میانگین هندسی رشد 10 ساله در ماشین‌آلات منفی 0.11 درصد و در ساختمان منفی 0.19 درصد برآورد شده است. یعنی در بازه زمانی مذکور، هر سال 0.19 درصد از تشکیل سرمایه در بخش ساختمان کاسته شده است.
بر اساس آماری که ارائه شد، با این که رشد تشکیل سرمایه چه در بخش ساختمان و چه در بخش ماشین‌آلات طی سال‌های اخیر غالبا مثبت بوده اما حجم آن هنوز به سال‌های ابتدایی دهه 90 نرسیده است. به همین جهت، نباید برای ارزیابی وضعیت تشکیل سرمایه در اقتصاد تنها به رشد نقطه به نقطه اکتفا کرد چرا که «رشد ده ساله» و «میانگین هندسی رشد 10 ساله» خبر از حرکت تشکیل سرمایه ایران به سمت وضعیت نامطلوب می‌دهد.