با وجود نزدیکی روابط سیاسی ایران و روسیه در سال‌های گذشته، تحول چندانی در زمینه مراودات تجاری این دو کشور به وجود نیامده است. نگاهی به آمارها نشان می‌دهد که مجموع مبادلات ایران و روسیه در سال ۲۰۲۲ معادل ۵.۱میلیارد دلار بوده است. در چنین شرایطی این پرسش به وجود می‌آید که دلیل ناچیز بودن تجارت این دو کشور چیست؟...

می‌توان گفت که تا پیش از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، روسیه روابط اقتصادی درهم‌تنیده‌ای با اتحادیه اروپا و اقتصاد جهانی داشت و همین امر موجب می‌شد که رغبتی در زمینه گسترش تجارت با کشوری که با تحریم‌های اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند نداشته باشد. با‌این‌حال پس از آنکه جنگ موجب شد حجم تجارت روسیه با اتحادیه اروپا کاهش پیدا کند، باز هم شرکت‌های روسی به دلیل وجود تحریم‌های اقتصادی علیه کشورمان، به سمت ایران نیامدند و کشورهایی مانند ترکیه، قزاقستان و ارمنستان را انتخاب کردند. با‌این‌حال می‌توان گفت افزایش تعاملات اقتصادی ایران و روسیه در آینده با در نظر گرفتن مواردی مانند فهم دقیق دو‌سویه تحولات ژئوپلیتیک اخیر، ارتقای دانش تجاری دو کشور، اصلاحات نهادی و در نهایت توسعه زیرساخت‌های اقتصادی امکان‌پذیر است. مرکز‌ پژوهش‌های مجلس در گزارش «شناخت اقتصاد روسیه و فرصت‌های تعامل» ابعاد مختلف این موضوع را بررسی کرده است.
تنها یک دوست سیاسی
 با وجود آنکه ایران و روسیه دارای مرز دریایی هستند، ایران عملا در فهرست شرکای اقتصادی جدی روسیه جایی ندارد. به عبارت دیگر می‌توان گفت که روابط اقتصادی ایران و روسیه به سطحی که بتوان آن را اثرگذار دانست نرسیده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد روسیه از نظر اقتصادی کشوری در مقیاس کشورهای توسعه‌یافته صنعتی همانند ایالات متحده آمریکا نیست و اقتصاد این کشور وابستگی چشمگیری به صادرات مواد خام و به‌ویژه نفت و گاز طبیعی دارد. نگاهی به آمارهای اقتصاد روسیه در سال 2022 نشان می‌دهد که صادرات این کشور معادل 532میلیارد دلار و واردات آن معادل 240میلیارد دلار بوده است.
بیشترین صادرات این کشور در سال مذکور شامل نفت خام، نفت تصفیه‌شده، نفت گاز، زغال سنگ و گندم بوده و واردات روسیه در سال 2021 نیز عمدتا شامل ماشین‌آلات مکانیکی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، خودرو و وسایل نقلیه زمینی، دارو و محصولات پلاستیکی بوده است. در سال 2021، به ترتیب 3 کشور چین، هلند و بلاروس مقاصد اصلی صادرات روسیه و همچنین چین، آلمان و آمریکا مبادی اصلی واردات روسیه بوده‎‌اند. این بررسی‌ها نشان می‌دهد تا پیش از آغاز جنگ، آمریکا یکی از شرکای تجاری بزرگ روسیه بوده و در سال 2021 معادل 17.3میلیارد دلار از واردات روسیه به آمریکا اختصاص داشته است. این در حالی است مجموع واردات و صادرات ایران و روسیه در سال 2022 معادل 5.1میلیارد دلار بوده است. بسیاری معتقدند در سال‌های گذشته روسیه و ایران تنها دوست سیاسی یکدیگر بودند و روسیه انگیزه‌ای برای گسترش روابط تجاری با ایران نداشته است.
تحریم، بازیگر اصلی ناکامی‌ها
با وجود روابط دوستانه سیاسی ایران و روسیه، این پرسش مطرح است که چرا روابط تجاری این دو کشور چندان گسترده نیست؟ می‌توان گفت روسیه تا پیش از آنکه با اوکراین وارد جنگ شود روابط درهم‌تنیده‌ای با اقتصاد اتحادیه اروپا و اقتصاد جهانی داشت. این مساله، یعنی سهولت روابط تجاری با کشورهای مختلف در جهان، موجب می‌شد روسیه انگیزه‌ای برای گسترش تجارت خود با ایران نداشته باشد. با این حال آغاز جنگ این دو کشور و کاهش چشمگیر روابط تجاری روسیه و اتحادیه اروپا موجب شد این کشور در مورد تعاملات تجاری خود بازبینی کند. تحت‌تاثیر این بازبینی، روسیه به جغرافیای جنوبی خود توجه بیشتری نشان داد. می‌توان گفت با توجه به این نکته و همچنین وجود مرز مشترک ایران و روسیه، باز هم ایران نتوانسته‌ است از ظرفیت ایجادشده برای افزایش روابط تجاری با روسیه استفاده کند.
پس از تغییر سیاست تجاری روسیه، کشورهایی مانند ترکیه به‌سرعت واکنش نشان دادند و دایره را برای ورود ایران تنگ‌تر کردند. هرچند که چالش‌های زیادی بر سر راه تجارت ایران و روسیه وجود دارد اما یک عامل کلان بیش از سایر عوامل این روابط را تحت‌تاثیر قرار داده است. عامل مذکور، یعنی تحریم‌های اقتصادی، موجب شده با وجود برتری ایران در برخی از زمینه‌ها، کشورهای دیگری بتوانند در زمینه گسترش تجارت خارجی با روسیه از ایران سبقت بگیرند. برای مثال می‌توان گفت تحریم‌های اقتصادی علیه ایران مانعی بود که موجب شد شرکت‌های بین‌المللی و حتی روس، پس از اعمال تحریم‌ها علیه روسیه نیز به سمت ایران نیایند و کشورهایی مانند ارمنستان و قزاقستان را انتخاب کنند. این مساله یعنی عدم تمایل به تجارت با کشوری که با تحریم‌های اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، در سال‌های گذشته نیز پررنگ بوده است.
با‌این‌حال می‌توان گفت چالش‌های دیگری در ناچیز بودن سهم ایران از تجارت روسیه موثر بوده‌اند. برای مثال می‌توان گفت که برخی از چالش‌ها مربوط به مسائل اقتصادی بوده و شامل مواردی مانند دشواری مراودات بانکی، عدم‌وجود زیرساخت‌های مناسب حمل‌و‌نقل، وجود رقبای منطقه‌‌ای و جهانی، عدم تناسب قوانین گمرکی دو کشور، عدم شناخت بازارهای روسیه، عدم آشنایی با قوانین کار و مالیات روسیه، اندازه نا‌متقارن اقتصادی، سنتی بودن شیوه مبادله کالا و بازاریابی غیر‌هدفمند است. علاوه بر این مسائل چالش‌های سیاسی مانند مشکلات در زمینه صدور روادید، فشار کشورهای ثالث و همچنین عدم پیگیری مفاد تفاهم‌نامه‌ها در گسترش روابط اقتصادی موثر بوده‌اند.
پیشنهاد سیاستی
به گزارش دنیای اقتصاد،با وجود چالش‌های زیادی که در زمینه تعاملات اقتصادی ایران و روسیه وجود دارد، اما جنگ روسیه و اوکراین و تحولات ژئوپلیتیک ناشی از آن، زمینه توجه روزافزون روسیه به جغرافیای جنوبی خود را فراهم کرده است. به همین دلیل به نظر می‌رسد افزایش تعامل راهبردی و اقتصادی ایران و روسیه، پدیده‌ای دور از دسترس نیست و رسیدن به این نقطه نیازمند زمان و از آن مهم‌تر ابتکارهای راهبردی است. می‌توان گفت تعمیق روابط ایران و روسیه نیازمند فهم دقیق سویه تحولات ژئوپلیتیک اخیر، ارتقای دانش تجارت در دو کشور، اصلاحات نهادی و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی است. ابتکار راهبردی ایران در تعامل با روسیه می‌تواند شامل انرژی، غلات، کود، زیرساخت و ترانزیت و همکاری سطح بالای صنعتی باشد.