کاهش ۴۰درصدی بهره‌وری معادن به دلیل فقدان ماشین‌آلات به‌روز ضربه‌‌‌‌‌ای مهلک را بر توسعه معادن ایران وارد کرده‌است. فعالیت‌های معدنی ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع معدنی و طبیعی جهان در سالیان اخیر با رشد مواجه‌شده اما عقب‌افتادگی تکنولوژی در معادن، مساله مهمی است که باید به آن توجه کرد...
یکی از اصلی‌ترین چالش‌هایی که در بخش معادن ایران وجود دارد، داستان تکنولوژی است و یکی از مصادیق این داستان، ماشین‌آلات کهنه و فرسوده معدنکاری در ایران هستند. ایران با داشتن حدود ۳۷هزار ماشین و دستگاه معدنکاری، قوای قابل‌قبول اما فرسوده‌‌‌‌‌ای را در اختیار دارد و به گفته مسوولان دولتی و بخش خصوصی، تقریبا بیش از ۱۵هزار دستگاه ماشین‌آلات فرسوده در حوزه معدن کشور وجود دارد که بالای ۲۰سال‌سن دارند. کارشناسان معتقدند باید بیش از ۲میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دیگر افزون بر مقدار ۱.۹میلیارد دلاری فعلی در حوزه تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی صورت گیرد تا اهداف افق ۱۴۰۴برای تولید بیش از ۷۰۰هزار‌تن مواد معدنی در سال‌محقق شود. با تحقق این موضوع، شاغلان بخش معدنی به بیش از یک‌میلیون نفر خواهد رسید و به این ترتیب، بیش از ۳۵۰هزار شغل دیگر در معادن کشور ایجاد خواهد شد. موانع سد راه واردکنندگان ماشین‌آلات معدنی و از سوی دیگر عدم‌حمایت از تولیدکننده داخلی در کنار در دسترس‌نبودن قطعات ماشین‌آلات فرسوده فعلی باعث‌شده تا وضعیت نگران‌کننده‌ای در این زمینه به‌وقوع بپیوندد. تولیدکنندگان داخلی، معدن‌کاران و واردکنندگان تجهیزات معدنی و صنایع معدنی تمام انرژی خود را برای بهبود شرایط فعلی معدنکاری با تجهیزات فرسوده در ایران به‌کار گرفته‌اند، بااین‌حال هنوز هم موانعی همچون مشکلات ارزی، عدم‌تامین مالی، رانت و انحصار در تولید و واردات تجهیزات و ماشین‌آلات بر سر راه گسترش معدنکاری به لطف تکنولوژی و تجهیزات وجود دارد. کیفیت پایین تولید تجهیزات معدنی کارشناسان می‌گویند با تمام حمایت‌هایی که از تولید ماشین‌آلات معدنی داخلی شده و خواهد شد، تولید داخل به لحاظ کمی و کیفی پاسخگوی نیاز کشور نیست. به عقیده آنها در بهترین شرایط کشور، میزان تولید کمتر از یک‌هزار و در حدود ۶۰۰تا ۷۰۰دستگاه به ازای یک سال بوده‌است. این در شرایطی است که نیاز ایران به ماشین‌آلات حداقل ۱۵هزار دستگاه به ازای یک‌سال است، در نتیجه ایران هم به تولید داخل و هم واردات نیاز دارد. تنوع محصولات و تجهیزات ماشینی ساخت داخل بالا نیست و حتی اگر این تنوع بالا باشد هم کفاف نیاز معادن کشور را نمی‌دهد. برای مثال وقتی درباره تجهیزاتی مانند بیل مکانیکی یا لودر صحبت می‌شود، ایران نیازمند سایزهای مختلف بیل مکانیکی برای استفاده در مقیاس‌‌‌‌‌های متفاوت معدن است. به‌عقیده معدن‌کاران، تولید ماشین‌آلات معدنی درون کشور به‌صرفه نیست و ایران برای کاهش قیمت تمام‌شده ماده‌معدنی در ابتدای زنجیره معدن، نیازمند ماشین‌آلات عمومی است که در حوزه معدن فعالیت می‌کنند. این برنامه اما در ایران دنبال نمی‌شود و ماشینهای عمومی در معدنکاری وجود ندارند. زمانی‌که شرکت‌های بزرگی هستند که تولید ماشین‌آلات فوق‌پیشرفته معدنی را برعهده دارند، تولید ماشین‌آلات در این بخش در کشور توجیه اقتصادی ندارد. چرا واردات صورت نمی‌گیرد؟ به عقیده فعالان معدنی در بحث واردات ابتدا بنا بود تسهیلگری در زمینه صدور مجوزها توسط دولت انجام شود. در حال‌حاضر تامین ارز به‌عنوان مهم‌ترین موضوع در حوزه واردات ماشین‌آلات، مطرح است. حال اما بانک‌مرکزی و بانک‌های دیگر یا دولت کمکی در این زمینه نمی‌کنند و حتی اولویت‌سنجی برای تخصیص ارز به‌منظور واردات نیز انجام نمی‌شود. ماشین‌سازان معدنی ایران اما درباره پایین‌بودن گستره محصولات خود و نبود صرفه اقتصادی می‌گویند؛ اگر قطعات به‌اصطلاح اورجینال یا اصل نباشند، نمی‌توان عملکرد موردنظر را از دستگاه گرفت، بنابراین باید از قطعات اصلی در این دستگاه استفاده شود، اما وقتی که ماشین سازان قصد دارند قطعه‌ای را ثبت‌سفارش کنند، وزارت صمت اعلام می‌کند چون این قطعه تولید داخل دارد در نتیجه اجازه واردات آن صادر نمی‌شود. به عقیده یکی از سازندگان ماشین‌آلات کشور، اگر قرار است دستگاهی در ایران تولید شود، همه قطعات به‌جز یکسری آهن‌آلات باید وارد شود، در نتیجه مسوولان نباید این تصور را داشته باشند که تولید داخل داریم؛ بلکه در ایران، دستگاه‌ها فقط مونتاژ می‌شوند. نیاز ۲میلیارد دلاری به واردات ماشین‌آلات بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران درخصوص اهمیت ماشین‌آلات معدنی در بهره‌وری معادن کشور گفت: اینکه معادن ایران از پتانسیل‌های مهم اقتصادی محسوب می‌شوند چیزی نیست که بتوان آن را کتمان کرد. سهم معادن به تنهایی در تولید ناخالص داخلی کشور حدود یک‌درصد اعلام می‌شود اما اگر اثر آن را در زنجیره مواد معدنی و اثرات آن بر تولید دیگر محصولات را بررسی کنیم مشاهده می‌شود این سهم به ۳۰درصد هم می‌رسد، بنابراین توجه به معدنکاری و فعالیت معدنی در ایران موضوعی مهم است. طبیعی است در معدنکاری ایران بخش عمده‌ای از هزینه‌های شرکت‌ها مربوط به ماشین‌آلات معدنی و تجهیزات فرآوری معادن است و کارکرد این تجهیزات از دل معادن شروع می‌شود و تا مرحله نهایی فرآوری ادامه دارد. شکوری درباره دلایل فرسودگی ماشین‌آلات معدنی در ایران افزود: افزایش نرخ قیمت ارز، مصائب تخصیص ارزی، بنگاه‌داری بانک‌ها و عدم‌تسهیلات‌دهی آنها و ناتوانی مالی معادن کوچک و متوسط در کنار تحریم‌ها باعث‌شده تا ماشین‌آلات جدید و به‌روز وارد کشور نشوند. نبود ارتباطات و مناسبات با دنیا در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی سبب‌شده تا از نوآوری‌های جدید در این زمینه محروم شویم. بخش عمده‌ای از ماشین‌آلات موجود در کشور عمری بالای ۲۰سال دارند و فرسوده محسوب می‌شوند، در نتیجه باید با اورهال این ماشین‌آلات فرسوده بتوانیم تولید نزدیک ۴۵۰تا ۵۰۰میلیون تن سال‌های گذشته در معادن را تکرار کنیم و به هدف ۷۰۰میلیون تنی برسیم، بااین‌حال دنیا سال‌هاست از ماشینهای خودران استفاده می‌کند و اکنون به‌دنبال تولید ماشین‌آلاتی بر پایه سوخت هیدروژنی است تا از سوخت‌های فسیلی و کربنی دوری کند. رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران گفت: باید نوآوری‌های جدید در ایران نیز استفاده شوند تا از بازارهای جهانی محروم نشویم و محصولات خود را به آنها عرضه کنیم. در کالاهایی همچون فولاد سرد، معدنکاری سرد و مس سرد که امروزه در دنیا مطرح هستند، باید از سوخت‌های پاک حین استخراج استفاده کنیم تا بتوانیم به بازارهای جهانی دست‌یابیم، در غیر‌این‌صورت امکان فروش محصولات در ابعاد جهانی وجود ندارد. شکوری درباره وضعیت فعلی تولید معدنی در ایران به واسطه ماشین‌آلات گفت: در افق ۱۴۰۴باید ۷۰۰میلیون‌تن مواد معدنی تولید شود که اگر نسبت یک به سه در این‌باره درنظر گرفته شود، باید ۲.۸میلیارد‌تن عملیات خاک برداری صورت گیرد. برای هر پکیج ۱۰میلیون متر‌مکعب خاکبرداری و برداشت به ۲۷میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز است، حال آنکه در این افق میزان افزایش ماشین‌آلات باید ۲۵هزار دستگاه جدید باشد و این نیاز به ۴میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد. اکنون ماشین‌آلات داخل کشور ۱.۹میلیارد دلار ارزش دارند و باید ۲میلیارد دلار دیگر تجهیزات و ماشین‌آلات به ناوگان معدنی کشور اضافه شود و اگر این اتفاق رخ دهد اشتغال در حوزه معادن به یک‌میلیون نفر افزایش خواهد یافت و ۳۵۰هزار نفر دیگر به‌کارکنان معادنی کشور اضافه خواهد شد. این درحالی است که کل اشتغال و ارزش‌افزوده تولید ماشین‌آلات داخلی، به ترتیب ۳هزار نفر و حدودا ۵۰میلیون دلار است، در نتیجه ایران نیاز به واردات ۲میلیارد دلاری ماشین‌آلات را گروگان تولید ۵۰میلیون دلاری ماشین‌آلات داخلی کرده است! وی افزود: این موضوع صرفه اقتصادی ندارد و دسترسی به قطعات و تجهیزات به‌روز دنیا را نیز محدود کرده است و به همین سبب کشور مجبور است قطعات و تجهیزات خود را به‌صورت دسته دوم وارد کند. با توجه به محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های ایجاد شده، قیمت ماشین‌آلات در داخل کشور نیز فشار مضاعفی است که برای فعالان اقتصادی ایجاد شده‌است. نگهداری همین ماشین‌آلات گران‌قیمت به کمک شرکت‌های داخلی امکان‌پذیر است و ما نیز همین موضوع را از شرکت‌های ماشین‌سازی درخواست کرده‌ایم. شرکت‌های داخلی همچون هپکو باید به سمت تولید دوباره غلتک‌‌‌‌‌ها، گریدرها، لودرهای کوچک و ماشین‌آلات L۱۲۰که در آن متخصص هستند حرکت کنند و دولت نیز اجازه واردات دیگر ماشین‌آلات مورد‌نیاز را صادر کند. توان ساخت قطعات یدکی به‌خصوص در زیربندی دستگاه‌ها و باکت‌های دستگاه‌ها از مزیت‌های نسبی ماشین‌سازی معدنی در ایران است و باید دوباره در این حوزه‌ها فعالیت کنیم. بخش عمده‌ای از تجارت کشور در حوزه معدنی است و با توجه به تجربه‌های موجود، انتظار می‌رود هپکو و دیگر شرکت‌های ماشین‌سازی با تولید تجهیزات مورد‌نیاز کشور و منطقه با قیمتی کمتر از ۵۰درصد قیمت خارجی، تجارت خوبی را نیز شکل دهند. ۲۸هزار ماشین بالای ۱۵سال در ایران وجود دارد کامران وکیل، دبیرکل اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران با تشبیه صنعت ماشین‌سازی معدنی به صنعت خودروسازی کشور، از این گفت که در ایران هیچ فناوری مشخص و شاخصی وجود ندارد و کیفیت دستگاه‌های تولیدی نیز برای کار در معادن ایران بالا نیست. از سمت دیگر نیز وزارت صمت اجازه واردات را نمی‌دهد و به همین سبب، حصاری بزرگ به دور ماشین‌آلات فرسوده داخلی و معادن ایرانی کشیده شده‌است. کامران وکیل، دبیرکل اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران درباره آخرین وضعیت ماشین‌آلات معدنکاری در ایران گفت: حال و روز این بخش بدتر از بخش خودروی کشور است. عده‌ای از این خبر می‌دهند که اجازه واردات بخشی از ماشین‌آلات معدنکاری داده‌شده و از آن‌سو معدن‌کاران می‌گویند ما در انجام این امر موفق نشده‌ایم. اخبار ضد‌ونقیض این بخش تمامی ندارد و یک چرخه تکراری در حال رخ‌دادن است. او افزود: طبق آماری که در سامانه‌‌‌‌‌ها موجود است، ۳۷هزار ماشین معدنی مشغول به‌کار در کشور است. از این ۳۷هزار ماشین، حدود ۲۸هزار ماشین بالای ۱۵سال‌عمر دارند. به‌نوعی ایران در جنگلی از ماشین‌آلات فرسوده، پرمصرف و کم‌بازده گرفتار است. این موضوع بر بازدهی تولیدات معادن نیز موثر است. بولدوزری که برای ۴۰سال‌پیش است، هرروز خراب می‌شود و قطعه تعمیری آن‌هم دیگر تولید نمی‌شود، در نتیجه باید از تامین‌کنندگان چینی یا درجه چندم آن را خرید. تا بخواهیم ثبت‌سفارش کنیم و ارز تخصیصی دریافت کرده و بعد از وارد‌شدن دستگاه، مدت‌‌‌‌‌ها در انتظار تصمیم گمرک باشیم، مشخصا کاری از پیش نخواهیم برد. به‌نوعی بازدهی معادنی که دارای چنین ماشین‌آلاتی هستند نیز کمتر از گذشته می‌شود. بسیاری از معادن ایران از این ماشین‌آلات حداقل ۲دستگاه در اختیار دارند. نحوه کارکرد این معادن نیز به گونه‌ای است که با خراب‌شدن یک قطعه از این ماشین، قطعه سالم ماشین دیگر را بر روی آن می‌بندند تا برای مدتی بازهم بتوان با این ماشین قدیمی کار کرد. دبیرکل اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران در ادامه گفت: تمام این ماشین‌آلات برای حداقل دو تا سه نسل قبل از نسل کنونی هستند و دیگر نه راندمان خوبی دارند و نه کارآیی خوبی دارند. از سمت دیگر باعث خستگی راننده آن می‌شوند و با استهلاک بالا، عملا بازدهی نزدیک به صفر دارند. اکنون رانندگان تاکسی نیز که با خودرو‌هایی ۱۰تا ۱۵ساله فعالیت می‌کنند، نه کولر و بخاری این خودروها کار می‌کند و نه مصرف بنزین کمی دارند. استهلاک این خودروها نیز بالاست و به‌سرعت فرسوده می‌شوند. همین موضوع مصداق به‌مراتب سخت‌تری را در بخش معادن دارد و ماشین‌آلات معدنی نیز به همین منوال مشکل دارند. دیگر هیچ‌جای دنیا دیده نمی‌شود که چنین برخوردی با نیروی انسانی صورت گیرد. رفاه راننده ماشین معدنی، آسودگی کار او و خیال راحت وی در انجام کارها، اولویت هر بخش صنعتی و معدنی در هرجای دیگر از کره‌زمین است اما در ایران وضعیت به گونه دیگری رقم خورده است. وکیل صحبت‌های خود را به این‌صورت ادامه داد: مشاهده می‌شود هنوز هم تکنولوژی مادر خودروهای کشور به خودروهای خارجی دهه۱۹۷۰و ۸۰میلادی بازمی‌گردد اما خودروهای خارجی به‌مراتب از ما جلوتر هستند. این مصداق نیز در عرصه معدنکاری جهان و ایران وجود دارد و ماشین‌آلات راهسازی و معدنی به همین شکل قدیمی و عقب‌افتاده هستند. تفاوت ماشین‌آلات معدنی ایران و جهان فاصله‌ای از زمین تا آسمان را دارد. ماشین‌آلات خارجی استاندارد دنیا هم آسودگی راننده را در اختیار وی می‌گذارند، هم چابکی بالاتری دارند، هم استهلاک کمتری در همه قطعات آنها دیده می‌شوند، هم وزن کمتری دارند و سریع‌تر حرکت می‌کنند و هم به‌راحتی در همه نقاط مشغول به فعالیت می‌شوند. استهلاک جک‌ها و غلتک‌‌‌‌‌های ماشین‌آلات امروزی جهان را هرگز نمی‌توانیم با ماشین‌آلات فرسوده داخلی مقایسه کنیم، چون با این کار به ماشینهای باکیفیت خارجی بی‌احترامی کرده‌ایم. به گزارش دنیای اقتصاد، وکیل درمورد ماشین‌آلات معدنی ساخت داخل نیز گفت: داخلی‌سازی این ماشین‌آلات نیز به لطف برخی شرکت‌های مطرح تا حد امکان صورت‌گرفته‌است. روزگاری غلتک‌‌‌‌‌های ایرانی در منطقه حرفی برای گفتن داشتند و گریدرهای ایران نیز حرف اول را می‌زدند اما متاسفانه با توقف صنعت ایران در ۲۰سال‌قبل ما نتوانستیم این صنعت ماشین‌سازی را نوسازی کرده و آن را به صنعتی نوآور تبدیل کنیم. این موضوع ناشی از سیاست‌های حمایتی غلط دولت در زمینه‌‌‌‌‌ای همچون ممنوعیت واردات و تحریم‌ها است. وقتی مسائل را کنار هم می‌گذاریم، دیده می‌شود که اگر در ایران داخلی‌سازی ماشین‌آلات معدنی صورت‌گرفته باشد نیز مقدار آن عدد بالایی نبوده و کیفیت آن نیز بسیار نازل بوده‌است. معدن محل جنگ ماشین با کوه و طبیعت است. نمی‌توان با پراید بر سر معدن رفت. اگر با پراید توانستیم به معدن رفته و در آن کار کنیم، احتمالا با ماشین‌آلات داخلی معدنکاری نیز می‌توانیم به این موضوع برسیم.
