جنگ‏‏‌های آبی در راه است

«آب» در سال‌‌‌های اخیر به موضوعی پرمناقشه در سطح ملی و بین‌المللی برای کشورها بدل شده است. در گفته‌های سیاستمداران ایرانی بارها از موضوع دیپلماسی برای حل چالش آب‌‌‌های مرزی صحبت شده و در موضوع مدیریت آب در محدوده مرزهای کشورمان نیز بحث و جدل میان کارشناسان در موضوعاتی مانند سدسازی‌‌‌، انتقال آب بین‌‌‌حوضه‌ای،‌‌‌ انتقال آب از دریا به فلات‌مرکزی و ... در جریان است. این مقوله نه تنها در بحث محیط‌زیست و وزارت نیرو یا کشاورزی مطرح است بلکه صنعت گردشگری‌‌‌ نیز به شدت از آن تاثیر می‌‌‌پذیرد.
هفته‌‌‌نامه تجارت فردا در شماره اخیر در گزارشی با عنوان « چرا حوادث امنیتی مرتبط با آب افزایش یافته است؟» به قلم آزاده چیذری تلاش کرده ابعاد مختلف دو مقوله آب و امنیت را در سطح جهانی بررسی کند. بر اساس این گزارش دهمین مجمع جهانی آب بین ۱۸ تا ۲۵ مه در بالی اندونزی برگزار شد. بر اساس مسیرهای فعلی، تا پایان سال ۲۰۲۴ در مقایسه با ۵سال گذشته، به احتمال زیاد شاهد حوادث امنیتی مرتبط با مدیریت آب در سطح جهان خواهیم بود. میانگین ماهانه تعداد حوادث امنیتی (جنگ، ناآرامی، تروریسم و جنایت) در ارتباط با آب بین ژانویه ۲۰۱۹ تا مه ۲۰۲۴ بیش از ۲۳۰درصد افزایش یافته است. درگیری‌‌‌ها بر سر آب احتمالا در سال‌‌‌های آینده در سطح جهان افزایش می‌‌‌یابد که ناشی از افزایش رقابت برای منابع آب در میان عوامل دیگر همچون افزایش دما و بروز آب‌‌‌ و هوای شدید است. موسسه مشاوره ریسک جهانی گفته است، این حوادث شامل اعتراضات و ناآرامی‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خشونت‌‌‌آمیز مرتبط با کمبود آب یا آلودگی است و هشدار داد که این روند در ماه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آینده «بسیار بعید» است که کُند شود. رودخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دجله-فرات، که مسیرهای تقریبا موازی را در قلب خاورمیانه طی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند، به عنوان نقطه اشتعال دیگر شناسایی شدند.
در این گزارش آمده است: کمبود آب و آلودگی آن در حال حاضر کاتالیزوری برای فعالیت در سراسر جهان است و این روند احتمالا در حال رشد است، به ویژه در کشورهایی که جنبش‌‌‌های زیست‌‌‌محیطی در آنها به خوبی تثبیت شده‌‌‌ است. در کشورهایی با سطوح تنش آبی شدید و بالا، احتمالا مشاغل به طور فزاینده‌‌‌ای در معرض مقررات مدیریت آب دولتی قرار می‌‌‌گیرند.
بر اساس این گزارش مقادیر زیادی آب در سراسر جهان به دلیل نشت و نگهداری ناکافی زیرساخت‌‌‌ها از بین می‌‌‌رود. چیدزی می افزاید: این موضوع نه‌‌‌تنها کمبود آب‌پاک را تشدید می‌‌‌کند، بلکه مانع از تلاش‌‌‌ها برای دستیابی به هدف توسعه پایدار سازمان ملل متحد ۶ (SDG ۶) می‌‌‌شود که هدف آن تضمین در دسترس بودن و مدیریت پایدار آب و فاضلاب برای همه است. بر اساس برآوردهای اخیر، سالانه حدود ۱۲۶میلیارد مترمکعب آب به دلیل نشت در سیستم‌‌‌های توزیع در سراسر جهان از دست می‌‌‌رود. این مقدار سرسام‌‌‌آور برای تامین آب نزدیک به ۹۰ میلیون نفر برای یک سال کامل کافی است. در برخی مناطق، تا ۳۰ درصد از کل منبع آب قبل از رسیدن به مصرف‌‌‌کنندگان از بین می‌‌‌رود، که نیاز فوری به بهبود زیرساخت‌‌‌ها را برجسته می‌‌‌کند. آب در بحران است، این گزارش با بیان این گزاره تاکید می‌‌‌کند: سال ۲۰۲۳ قرار بود سالی باشد که آب سرانجام در کانون توجه قرار گیرد: اولین کنفرانس آب سازمان ملل در تقریبا ۵۰ سال گذشته، که در مارس ۲۰۲۳ در نیویورک برگزار شد، نقطه میانی دهه اقدام آبی بود که قرار بود محرک اقداماتی در مورد آب باشد. با این حال، تنها ۶ ماه بعد، متاسفانه آب در اجلاس SDG غایب بود، جلسه کلیدی که قرار است بلندپروازی را در مورد اهداف توسعه پایدار (SDGs) برای۷سال آینده افزایش دهد. به علاوه آب ناسالم عامل اصلی بیماری و مرگ در سراسر جهان است. سازمان بهداشت جهانی (WHO) بیان می‌‌‌کند که حداقل ۷/۱میلیارد (یا تقریبایک نفر از هر چهار) نفر در سیاره ما روزانه آب آلوده به فاضلاب می‌‌‌نوشند و سالانه بیش از نیم‌‌‌میلیون نفر در اثر بیماری‌‌‌های اسهالی ناشی از آب آلوده و بهداشت نامناسب جان خود را از دست می‌‌‌دهند. بسیاری از این افراد، کودکان خردسال هستند؛ زیرا آنها به ویژه در برابر خطرات آب ناسالم آسیب‌‌‌پذیر هستند.
داده‌‌‌های Seerist (یک شرکت کنترل ریسک) اهمیت تقاطع میان آب و امنیت را برجسته می‌‌‌کند. این گزارش در این باره آورده است: گاهشمار نزاع آب به وسیله موسسه پاسیفیک، ۲۱۳ درگیری بر سر منابع آب را بین سال‌‌‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹ ثبت کرده است. برای دهه‌‌‌ای که از سال ۲۰۲۰ شروع شد، گاهشمار نزاع آب تاکنون ۵۴۳ درگیری را به خود اختصاص داده است؛ یعنی افزایشی ۱۵۴درصدی. به علاوه بر اساس داده‌‌‌های اوت ۲۰۲۳ موسسه منابع جهانی، ۳۱ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان تا سال ۲۰۵۰ در معرض تنش آبی بالا قرار خواهد گرفت.
این گزارش می افزاید: بر مبنای گزارش توسعه جهانی آب سال ۲۰۲۴ سازمان ملل، نیمی از جمعیت جهان در بخشی از سال از کمبود شدید آب رنج می‌‌‌برند. به علاوه یک‌‌‌چهارم جمعیت جهان بیش از ۸۰ درصد از منابع سالانه آب شیرین تجدیدپذیر خود را استفاده می‌‌‌کنند. ضمن آنکه انتظار می‌‌‌رود که کشورهای جنوب صحرای آفریقا رشد قابل توجهی در تقاضای آب داشته باشند که پیش‌‌‌بینی می‌‌‌شود تا سال ۲۰۵۰ تا ۱۶۳ درصد افزایش یابد. مطالعاتی که در گزارش توسعه جهانی آب سازمان ملل در سال ۲۰۲۴ به آنها اشاره شده است، نشان می‌‌‌دهد که ۱۰ درصد از افزایش جهانی مهاجرت را می‌‌‌توان به کمبود آب نسبت داد.
این گزارش با بیان این مطلب آورده است: سالیان سال، آب عامل اصلی جنگ‌‌‌های بین‌‌‌المللی بوده است. نمونه‌‌‌های اخیر درگیری‌‌‌هایی که منابع آب در آنها نقش مهمی ایفا کرده‌‌‌اند، شامل درگیری‌‌‌های مرزی میان افغانستان تحت حاکمیت طالبان و ایران بر سر دسترسی به رودخانه هلمند در ماه مه ۲۰۲۳،‌‌‌ درگیری‌‌‌های مرزی میان قرقیزستان و تاجیکستان در ژانویه ۲۰۲۲ بر سر تعیین مرزها و منابع آبی، تنش‌‌‌های دیپلماتیک طولانی‌‌‌مدت میان مصر، سودان و اتیوپی بر سر منابع آبی رودخانه نیل آبی و سد رِنسانس بزرگ اتیوپی (GERD)، تنش‌‌‌های دیپلماتیک مداوم بر سر بهره‌‌‌مندی از رودخانه‌‌‌های دجله و فرات میان ترکیه و عراق و رقابت ژئوپلیتیک میان هند و پاکستان در پی اختلافات بر سر معاهده آب‌‌‌های ایندوس که در ابتدا در سال ۱۹۶۰ امضا شد، هستند.
بر اساس این گزارش، درگیری‌‌‌ها بر سر منابع آب احتمالا در سال‌‌‌های آینده در سطح جهان افزایش می‌‌‌یابد که ناشی از افزایش رقابت برای منابع آب، در کنار افزایش دما و رویدادهای شدید آب‌‌‌وهوایی مکرر مانند سیل و خشکسالی است.
چیذری می‌افزاید: از آنجا که احتمالا آب در سال‌‌‌های آینده به محرک مهمی برای فعالیت‌‌‌ها تبدیل خواهد شد، کمپین‌‌‌ها به طور فزاینده‌‌‌ای شرکت‌‌‌هایی را با سرمایه‌‌‌گذاری در صنعت آب هدف قرار خواهند داد- استراتژی که در حال حاضر به خوبی در صحنه فعالان حامی محیط ‌‌‌زیست تثبیت شده است. افزایش فشار اجتماعی همچنین می‌‌‌تواند موجب تاخیر گاه‌‌‌به‌‌‌گاه در دریافت مجوزها و مجوزهای زیست‌‌‌محیطی شود.
تاریخ درگیری‌‌‌های مرتبط با آب و افزایش اخیر خشونت از جمله موضوعاتی است که گلیک در کتاب خود با عنوان «سه عصر آب: گذشته ماقبل تاریخ، حال در معرض خطر و امیدی برای آینده» تحلیل می‌‌‌کند. این گزارش با بیان این مطلب اضافه می‌‌‌کند: گلیک در این کتاب، یک بررسی گسترده و دقیق از رابطه انسان با آب در طول تاریخ، از بین‌‌‌النهرین باستان تا امروز، ارائه می‌‌‌دهد و دیدگاه امیدوارکننده‌‌‌ای را در مورد اینکه چگونه جوامع می‌‌‌توانند به چالش‌‌‌های آب رسیدگی کنند و به سمت آینده‌‌‌ای پایدارتر حرکت کنند، به اشتراک می‌‌‌گذارد. او خواستار تفکر و رویکردهای جدید برای رسیدگی به کمبود دسترسی به آب، تشدید آلودگی، رودخانه‌‌‌ها و سفره‌‌‌های زیرزمینی و اکوسیستم در حال فروپاشی است.
او همچنین آینده‌‌‌ای مسالمت‌‌‌آمیز را متصور است که در آن درگیری‌‌‌ها به صورت صلح‌‌‌آمیز حل می‌‌‌شود و خشونت‌‌‌های مرتبط با آب در حال محو شدن است. گلیک تاریخ درگیری‌‌‌ها را به اولین جنگ شناخته‌‌‌شده بر سر آب در حدود ۴۵۰۰ سال پیش بین ایالت-شهرهای سومری باستانی لاگاش و اوما در جنوب عراق کنونی دنبال می‌‌‌کند. تاریخ این درگیری در لوح‌‌‌های گلی و بناهای آهکی که باستان‌‌‌شناسان در دشت‌‌‌های سیلابی رودخانه‌‌‌های دجله و فرات کاوش کردند، حک شده است. او درگیری‌‌‌های دیگر بر سر آب را در طول قرن‌‌‌ها مورد بحث قرار می‌‌‌دهد، از جمله نمونه اخیر جنگ داخلی سوریه، که در سال ۲۰۱۱ از طریق ترکیبی از عوامل از جمله سال‌‌‌ها خشکسالی و تاثیرات بدتر تغییرات آب‌‌‌وهوایی شعله‌‌‌ور شد. گلیک می‌‌‌نویسد که امروزه خشونت ناشی از آب به دلایلی از جمله «دولت‌‌‌ها و قوانین آب ضعیف یا فاسد، دسترسی نابرابر به آب کمیاب، توزیع ناعادلانه حقوق آب و خشکسالی شدید که سلامت و ثبات اقتصادها و جوامع را تهدید می‌‌‌کند، در سراسر جهان بدتر می‌‌‌شود». او اشاره می‌‌‌کند که در گذشته بر سر آب در غرب ایالات‌‌‌متحده خون ریخته شده است؛ از جمله در درگیری میان دامداران در سال ۱۸۹۲ در شهرستان جانسون، ویو (Wyo). او بر این باور است که «همان‌‌‌طور که آب منبع درگیری و خشونت بوده است، می‌‌‌تواند منبع صلح، همکاری و توسعه پایدار باشد». او آن را تلاشی برای اجتناب از نوع آینده دیستوپیایی جنگ بر سر آب توصیف می‌‌‌کند که در فیلم‌‌‌هایی مانند «مکس دیوانه» به تصویر کشیده شده است.