تفکر بسیاری از مدیران سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی هدف‌محور است، در حالی که بسیاری از این اهداف به علت وقوع رویدادهای پیش‌بینی‌نشده و عوامل شگفتی‌‌‌‌ساز با شکست مواجه می‌‌‌‌شوند. پاندمی کووید-۱۹ یک مثال بارز از عوامل شگفتی‌‌‌‌ساز است که بخش سلامت کشور و سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی را تحت فشار زیادی قرار داد...
دکتر علی‌اکبر حقدوست/ رئیس پژوهشکده آینده‌‌‌‌پژوهی سلامت دانشگاه علوم پزشکی کرمان وحید میرزاجانی هرندی/ دانشجوی دکترای تخصصی آینده‌‌‌‌پژوهی سلامت دانشگاه علوم پزشکی کرمان سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی ایران به‌عنوان یکی از نهادهای اجتماعی و اقتصادی مهم کشور، در حمایت از حقوق و رفاه اجتماعی شهروندان نقش حیاتی دارد. چالشهای تغییرات جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و فناوری، آینده این سازمان را بسیار مبهم و ترسناک کرده است و ضرورت استفاده از روش‌های پیشرفته و آینده‌‌‌‌نگر در تصمیم‌گیری‌‌‌‌های کلان این سازمان بیش از پیش احساس می‌شود. تغییرات جمعیتی یکی از چالشهای بزرگی است که تامین‌‌‌‌اجتماعی تاثیرات آن را در آینده به طرز وحشتناکی احساس خواهد کرد. کاهش نرخ باروری و افزایش امید به زندگی، ساختار سنی جمعیت را به سمت سالمندی سوق داده است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌‌‌‌های مجلس شورای اسلامی، ایران در دهه‌‌‌‌های آینده با چالش بحران جمعیت مواجه خواهد شد و تا سال ۱۴۳۰یک‌سوم جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد. این تغییر جمعیتی، فشار زیادی بر تامین‌‌‌‌اجتماعی وارد خواهد کرد. با توجه به اینکه اکنون صندوق تامین‌‌‌‌اجتماعی با ناترازی شدید مواجه است، آیا در آینده فشار هزینه‌‌‌‌های جمعیت سربار بر شانه جمعیت مولد را تاب خواهد آورد؟ تغییرات شغلی ناشی از تحولات فناوری و اتوماسیون، به‌سرعت در جهان در حال گسترش است. این درحالی است که تامین‌‌‌‌اجتماعی هنوز با قوانین و ساختارهای کهنه خود کار می‌کند و چالشهای ناشی از آن روزبه‌‌‌‌روز برای این سازمان جدی‌‌‌‌تر خواهد شد. از بین رفتن مشاغل سنتی توسط هوش‌مصنوعی و پیدایش روش‌های درآمدزایی جدید که جامعه هنوز آنها را به صورت شغل نپذیرفته، درآمدهای تامین‌‌‌‌اجتماعی را تحت‌تاثیر قرار داده و پایداری بلندمدت آن را به خطر انداخته است. برای مثال جوانانی که در حال کسب درآمد از طرق معامله‌‌‌‌گری در بازارهای جهانی یا مشاغل و بازی‌‌‌‌های اینترنتی هستند، توسط سازمان دیده نشده‌‌‌‌اند. آیا تامین‌‌‌‌اجتماعی آمادگی سازگاری با این تغییرات و ارتقای سطح درآمدهای خود را دارد؟ جهانی شدن به عنوان یک ابرروند، حوزه مشاغل را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است؛ به طوری که روزبه‌‌‌‌روز به تعداد افرادی که به صورت از راه دور با سایر کشورها کار می‌کنند افزوده می‌شود. در حالی که با گذشت زمان، مرزها برای مشاغل در حال کمرنگ شدن هستند، سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی کماکان فقط مشاغل داخل کشور را تحت پوشش خود دارد و به تولید ناخالص داخلی وابسته است. جهانی شدن و گسترش استفاده از اینترنت یک فرصت است تا تامین‌‌‌‌اجتماعی از بازارهای خارجی نیز کسب درآمد کند. آیا زمان آن نرسیده که تامین‌‌‌‌اجتماعی برای چنگ‌‌‌‌زنی به کیک بزرگ اقتصاد جهانی تلاش کند؟ نگاه به سلامت در گذشته درمان‌محور بوده و با گذشت زمان به سمت پیشگیری در حال تغییر است. از طرف دیگر تعریف سلامتی در گذشته روی درمان متمرکز بوده و امروزه به عوامل روحی، روانی و اجتماعی گسترش یافته است. این در حالی است که قوانین و عملکرد تامین‌‌‌‌اجتماعی هنوز بر درمان متمرکز است و هنوز برای ارتقای سلامت جامعه و کاهش هزینه‌‌‌‌های درمان از طریق پیشگیری و سایرعوامل اجتماعی برنامه‌‌‌‌ای ندارد. ممکن است هزینه‌‌‌‌های ناچیز امروز روی تبلیغات ترویج سلامت، آموزش به مردم یا پیشگیری، موجب صرفه‌‌‌‌جویی در هزینه‌‌‌‌های هنگفت درمان فردا شود. آیا تامین‌‌‌‌اجتماعی هنوز تغییرات حوزه درمان را درک نکرده و سیگنالهای تغییر را نمی‌‌‌‌بیند؟ هم‌اکنون در عصر اطلاعات هستیم. این عصر به عصر شگفتی‌‌‌‌ها مشهور است؛ عصری که به علت پیچیدگی و سرعت تغییرات، برخی سازمان‌های نوپا را به‌سرعت بزرگ و قدرتمند ساخته و برخی دیگر را به ورطه نابودی کشانده است. سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی در عصری پر از شگفتی، چاره‌‌‌‌ای جز خروج از این انفعال و تبدیل شدن به یک سازمان پویا برای حفظ بقای خود ندارد. تامین‌‌‌‌اجتماعی به عنوان یک سازمان پویا باید سیگنالهای تغییر را درک کرده و برای مواجهه با این تغییرات آماده باشد. این دقیقا کاری است که آینده‌‌‌‌پژوهی انجام می‌دهد. هدف آینده‌‌‌‌پژوهی ساخت آینده است. آینده‌‌‌‌پژوهی یک حوزه نوین دانشی محسوب می‌شود که پای خود را فراتر از پژوهش گذاشته و با درآمیختن روش‌ها و ابزارهای نوین پژوهش، سیاستگذاری و مدیریت خواهد توانست سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی را از وضعیت فعلی نجات دهد. این علم به دنبال رصد و درک سیگنالهای تغییر، بررسی تاثیرات آنها در آینده، برنامه‌‌‌‌ریزی پایدار و اعمال تغییراتی با ایجاد همدلی بین ذی‌نفعان برای رسیدن به آینده مطلوب است. تفکر بسیاری از مدیران تامین‌‌‌‌اجتماعی هدف‌محور است، در حالی که بسیاری از این اهداف به علت وقوع رویدادهای پیش‌بینی‌نشده و عوامل شگفتی‌‌‌‌ساز با شکست مواجه می‌‌‌‌شوند. پاندمی کووید-۱۹یک مثال بارز از عوامل شگفتی‌‌‌‌ساز است که بخش سلامت کشور و سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی را تحت فشار زیادی قرار داد. این پاندمی بسیاری از سازمان‌هایی را که فقط به هدف خود می‌‌‌‌اندیشیدند و برای مواجهه با شگفتی‌‌‌‌سازها آماده نبودند به ورطه نابودی کشاند یا متحمل ضررهای سنگینی کرد. آینده‌‌‌‌پژوهی مدیران را تشویق می‌کند تا به جای اندیشیدن به یک هدف ثابت، آینده‌‌‌‌های بدیل را در نظر بگیرند و آماده مواجهه با هر رخدادی باشند. دور از ذهن نیست که پاندمی مرگبار دیگری آینده مردم کشور را تهدید کند و سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی به عنوان یکی از بازیگران اصلی بخش سلامت باید آماده مواجهه با آن باشد. تامین‌‌‌‌اجتماعی یک سازمان بین‌‌‌‌نسلی است و با داشتن حدود یک‌قرن قدمت، امید دارد تا رفاه نسل‌‌‌‌های آینده را نیز تامین کند. این سازمان به‌عنوان یک سازمان بین‌‌‌‌نسلی موظف است افق دید خود را بسیار وسیع و بلندمدت کند. آینده‌‌‌‌پژوهی دانشی است که تمام ذی‌نفعان را به نگاه به افق‌‌‌‌های دوردست تشویق می‌کند. بنابراین برای آنکه در برابر آیندگان سربلند باشد ضروری است از این دانش در ساخت تصمیمات پایدار بین ذی‌نفعان بهره‌‌‌‌مند شود. در حال حاضر رفتار نسل z در جهان، همگان را حیرت‌زده کرده است. طبق گزارشی که مجله آنلاین اینتلجنت منتشر کرده است بسیاری از جوانان نسل z در ماه‌‌‌‌های ابتدایی از کار اخراج می‌‌‌‌شوند. آیا قوانینی که سازمان در دهه‌‌‌‌های قبل تدوین کرده است می‌تواند پاسخگوی نیازهای نسل‌‌‌‌های آینده باشد؟ یکی از آسیب‌‌‌‌های سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی تصمیمات و برنامه‌‌‌‌ریزی ناپایدار است؛ تصمیم‌گیری و برنامه‌‌‌‌هایی که به علت کوته‌نگری، نادیده گرفتن برخی ذی‌نفعان، تغییرات حزبی و تاثیر پیشران‌‌‌‌های خارج از سازمان، بارها تغییر کرده و موجب هدر رفتن منابع سازمان شده است. یکی از نیازهای مهم برای رسیدن به آینده مطلوب، ایجاد تصمیمات پایدار و انعطاف‌‌‌‌پذیر است. برای مثال اجرای قانون افزایش سن بازنشستگی که در ظاهر به افزایش دارایی صندوق تامین‌‌‌‌اجتماعی منجر می‌شود، ممکن است در دهه‌‌‌‌های آینده نتایجی به بار بیاورد که اکنون به آن فکر نشده است. شاید بسیاری از جوانان با تامل در این قانون تمایل خود به بیمه شدن را از دست بدهند و دارایی صندوق با بحران مواجه شود و بسیاری احتمالات که ممکن است رخ دهند. اکنون که در آمریکا مدت زیادی از افزایش سن بازنشستگی می‌‌‌‌گذرد، بسیاری از کارشناسان معتقدند این قانون دردی از تامین‌‌‌‌اجتماعی آنها دوا نکرده است. آینده‌‌‌‌پژوهی مدیران را تشویق می‌کند تا با نگاه بلندمدت و وسیع و با در نظر گرفتن عدم‌قطعیت‌‌‌‌ها، تاثیر اقدامات امروز خود بر آینده حوزه‌‌‌‌های مختلف را بررسی کنند و تصمیمات پایدارتر و انعطاف‌پذیرتری بگیرند. علاوه بر این تلاش می‌کند با شناسایی ذی‌نفعان تاثیر هرکدام بر تصمیمات و اقدامات را بررسی کند و تصمیماتی پایدار با مشارکت تمامی ذی‌نفعان بسازد، سپس با ایجاد همدلی و مشارکت بین آنها حرکت همه‌جانبه‌‌‌‌ای به سمت آینده مطلوب ایجاد کند. سازمانی که مردم کشور مالک آن هستند نباید تحت‌تاثیر تصمیمات ناپایدار حزبی یا کوته‌‌‌‌نگرانه و ناپایدار باشد. آینده‌‌‌‌پژوهی می‌تواند تصمیمات و برنامه‌‌‌‌های پایداری را برای سازمان تامین‌‌‌‌اجتماعی خلق کند. پس از ظهور آینده‌‌‌‌پژوهی در اواسط قرن ۱۹سازمان‌های زیادی در جهان برای پیشرفت خود از آن بهره جسته‌‌‌‌اند. کمپانی نفتی شل، مثال بارزی از استفاده آینده‌‌‌‌پژوهی در تصمیم‌گیری و برنامه‌‌‌‌ریزی پایدار است. این شرکت در حالی که یک کمپانی کوچک بود توانست با استفاده از دانش آینده‌‌‌‌پژوهی در برابر تغییرات شدید قیمت نفت از رقبای خود پیشی بگیرد و به یکی از کمپانی‌‌‌‌های نفتی بزرگ جهان تبدیل شود. سازمان‌های تامین‌‌‌‌اجتماعی در کشورهای مختلف جهان از جمله آمریکا یا کشورهای حوزه اسکاندیناوی نیز فعالیت‌‌‌‌های آینده‌‌‌‌پژوهی خود را آغاز کرده‌‌‌‌اند و در حال توسعه آن هستند. تامین اجتماعی آمریکا با وجود اینکه وضعیت بهتری از نظر سالمندی جمعیت در آینده نسبت به بسیاری از کشورهای دنیا دارد، مدام در حال رصد کردن تغییرات است و هر سال گزارش‌های خود را در این باره به‌‌‌‌روز‌‌‌‌رسانی می‌کند. حوزه‌‌‌‌های استراتژیک کشور همچون حوزه سیاسی، دفاعی و نظامی، علم و فناوری و سلامت روزبه‌‌‌‌روز نیاز خود را به این دانش بیشتر احساس و آن را در تصمیم‌گیری‌‌‌‌های کلان خود دخیل می‌کنند. تامین‌‌‌‌اجتماعی به عنوان یک سازمان بزرگ، ثروتمند، با قدمت و بین‌‌‌‌نسلی هنوز این نیاز را در خود احساس نکرده است و با توجه به اینکه هم‌اکنون خطرات را پیش روی خود احساس می‌کند، چاره‌‌‌‌ای جز استفاده از متخصصان آینده‌‌‌‌پژوهی به عنوان یک بازوی مشورتی برای مدیران کلان خود ندارد. البته چندی است واحدی به نام آینده‌‌‌‌پژوهی در موسسه عالی پژوهش تامین، ایجاد شده، لیکن کمبود نیروی متخصص، این واحد را بسیار کم‌فعالیت کرده است. علاوه بر این استفاده از آینده‌‌‌‌پژوهی صرفا به عنوان مطالعات کتابخانه‌‌‌‌ای یا تولید مقالات، نمی‌تواند این سازمان را از خطرات پیش‌رو نجات دهد. برای تحقق آینده مطلوب، سازمان باید آینده‌‌‌‌پژوهی را با بدنه تصمیم‌گیر سازمان درآمیزد، زیرا ساخت آینده مستلزم تصمیم‌سازی و حرکت همدلانه تمام ذی‌نفعان به سمت آینده مطلوب است. تامین‌‌‌‌اجتماعی می‌تواند با ایجاد ساختار برای آینده‌‌‌‌پژوهی در سطح کلان و شبکه‌‌‌‌سازی در تمام بخش‌‌‌‌ها، خود را از یک سازمان منفعل به یک سازمان پیشرفته و رو به ترقی تبدیل کند.
