کم‌آبی؛ تهدیدی به وسعت ایران

برای بسیاری از نقاط کشور، فصل تابستان با جیره‌بندی آب و برق گره خورده است. مشکلی که اکنون کل کشور را درگیر خود کرده و مسئله کم‌آبی کشور را بیش از پیش پررنگ‌تر کرده است. تازه‌ترین داده‌های وزارت نیرو از افت شدید بارندگی و کاهش قابل توجه حجم آب سدها در سراسر کشور خبر می‌دهد. روندی که نه‌تنها تأمین آب شرب و کشاورزی را با تهدید جدی روبه‌رو کرده، بلکه نشان می‌دهد کم‌آبی دیگر یک بحران مقطعی یا اقلیمی نیست، بلکه به معضلی ساختاری و اقتصادی در کشور بدل شده است.
بارندگی؛ نخستین حلقه زنجیره بحران آب
اولین و اساسی‌ترین ورودی چرخه تأمین آب کشور باران است. داده‌های بارندگی کشور بر اساس دوره زمانی سال آبی منتشر می‌شود که از ابتدای مهر هر سال شروع و تا شهریور سال بعد ادامه دارد. تغییرات ارتفاع بارندگی را معمولا نسبت به سال آبی گذشته و تغییرات میانگین بلند مدت – معمولا میانگین ۳۰ سال گذشته – می‌سنجند. داده‌های وزارت نیرو خبر از کاهش ارتفاع بارندگی در هر دوی این مقیاس‌ها می‌دهد که می‌تواند نشان‌دهنده بروز یک خشکسالی پایدار باشد.
بر اساس گزارش منتشرشده، از ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا پایان خرداد ۱۴۰۴، میانگین ارتفاع بارندگی در کل کشور به ۱۴۵.۱ میلی‌متر رسیده است؛ رقمی که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۴۰ درصد کاهش و نسبت به میانگین بلندمدت ۳۸ درصد افت را نشان می‌دهد. این افت هم‌زمان در دو شاخص، به‌روشنی بیانگر ورود کشور به یک دوره خشکسالی جدی و گسترده است. چنین سطحی از کاهش بارش، نه‌تنها منابع تجدیدپذیر آبی را محدود کرده، بلکه فشار مضاعفی بر منابع زیرزمینی و مخازن سدها وارد می‌کند.
داده‌ها نشان می‌دهد که بحران بارندگی در بسیاری از حوضه‌های آبریز اصلی کشور با شدت بیشتری جریان دارد. در حوضه دریاچه ارومیه، میزان بارندگی نسبت به سال گذشته ۳۲ درصد کاهش یافته و نسبت به میانگین بلندمدت نیز ۲۴ درصد کمتر بوده است؛ رقمی که تداوم روند خشک شدن این دریاچه را تشدید می‌کند. همچنین، در فلات مرکزی و شرقی کشور، که بخش‌های گسترده‌ای از مناطق بیابانی ایران را در بر می‌گیرد، بارندگی نسبت به سال قبل ۴۴ درصد افت داشته است. حتی در حوضه‌های نسبتا مرطوب‌تری مانند سفیدرود بزرگ نیز کاهش ۱۵ درصدی بارندگی مشاهده می‌شود.
بدترین وضعیت بارندگی در حوضه آبریزه زهره-جراحی و حوضه‌های جنوبی بوده که در مقایسه با سال آبی گذشته ۵۶ درصد کاهش یافته و نسبت به میانگین بلند مدت ۵۸ درصد افت بارش داشته است. این گستره وسیع کاهش بارش، از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق، نشان می‌دهد که مشکل فقط به یک منطقه یا اقلیم خاص محدود نیست و کل کشور در معرض کاهش بارش و آثار آن قرار گرفته است.
کاهش ذخایر سدها؛ بحران زیر پوست زیرساخت
سدها یکی از اصلی‌ترین سازوکارهای مدیریت منابع آبی در ایران هستند. زیرساخت‌هایی که علاوه بر تأمین آب شرب و کشاورزی، نقش مهمی در کنترل سیلاب، ذخیره‌سازی فصلی آب و حتی تولید برق دارند. کاهش حجم آب موجود در سدها می‌تواند نشانه‌ای از کاهش ورودی سدها یا برداشت بیش از حد در مقاطع پرمصرف است. در سال‌هایی که بارندگی کمتر از حد معمول بوده یا توزیع آن ناهماهنگ صورت گرفته، مخازن سدها نخستین بخش‌هایی هستند که با افت موجودی مواجه می‌شوند.
بر اساس آخرین داده‌های وزارت نیرو، تا پایان خرداد ۱۴۰۴ حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور به حدود ۲۵.۳ میلیارد مترمکعب رسیده است که نسبت به زمان مشابه در سال گذشته کاهشی معادل ۲۵.۸ درصد را تجربه کرده است. این میزان افت، به‌ویژه در شرایطی که به فصل تابستان رسیده‌ایم و نیاز به آب به اوج خود می‌رسد، حاکی از فشار مضاعف بر تأمین مصارف شرب، کشاورزی و صنعت در ماه‌های آینده است. این کاهش فقط به دلیل افت بارندگی نیست؛ بلکه به محدودیت شدید در ورودی آب به سدها نیز مربوط است. طبق آمار رسمی، حجم آب ورودی به سدهای مخزنی نیز تا پایان خرداد با کاهش ۴۲.۳ درصدی نسبت به سال گذشته روبه‌رو شده است.
از میان حوضه‌های مختلف، برخی مناطق با شدت بیشتری کاهش ذخایر را تجربه کرده‌اند. برای نمونه، در حوضه سفیدرود، حجم آب موجود نسبت به سال قبل ۲۳.۹ درصد کاهش یافته و در حوضه‌های جنوبی این کاهش به ۴۰.۱ درصد رسیده است. همچنین در حوضه دریاچه ارومیه، که از حساس‌ترین مناطق اکولوژیک کشور محسوب می‌شود، ذخایر مخازن سدها نسبت به سال گذشته بیش از ۳۸ درصد افت کرده است.به گزارش اکو ایران، تنها استثنا در این روند کاهشی، حوضه رودخانه ارس بوده که در آن حجم آب مخازن تقریبا ثابت مانده و فقط ۰.۹ درصد افزایش را نشان می‌دهد. شدت وخامت بارندگی و ذخایر آب کشور به حدیست که مدیریت این بحران باید در اولویت سیاست‌گذاری قرار گیرد.