به‌طورکلی، عملیات معدنکاری همراه با تخریب محیط‌زیست یا به هم خوردن شرایط عادی طبیعت است؛ اما در اقتصاد معدنی نوین، فعالیت‌های اکتشافی و استخراجی تا آنجا توجیه اقتصادی دارند که موجودیت بشر را به خطر نیندازند. بدین ترتیب، درک صحیح از ابعاد زیست‌محیطی یک مسأله سبب می‌شود تا فعالیت‌های اقتصادی، اندیشمندانه هدایت شوند.ارزیابی زیست‌محیطی قبل از شروع فرآیندهای انسان‌زاد و مدیریت اصولی در حین کاربری از معادن سولفیدی کمک زیادی به حفظ محیط‌زیست می‌کند و توسعه پایدار را ممکن می‌سازد. در همین راستا و برای دستیابی به یک صنعت سبز شرکت ملی صنایع مس ایران اقدامات بی‌شماری در سه حوزه آب، خاک و هوا در سه مجتمع مس سرچشمه، میدوک و سونگون انجام داده تا ضمن کاهش حداکثری آلاینده‌های زیستی محیطی صنعت مس ایران را به یک صنعت سبز تبدیل کند.
مجتمع مس سرچشمه
معدن مس سرچشمه در ۱۶۰ کیلومتری جنوب غرب شهرستان کرمان، ۵۰ کیلومتری جنوب رفسنجان و ۶۵ کیلومتری شمال شرق سیرجان قرار گرفته است. به غیر از شهر مس سرچشمه در ۱۲ کیلومتری مجتمع که ساکنین آن را خانواده پرسنل مجتمع تشکیل می‌دهند، پاریز در ۳۶ کیلومتری معدن، نزدیک‌ترین مرکز جمعیتی محسوب می‌شود. معدن مس سرچشمه یکی از بزرگ‌ترین معادن روباز جهان به شمار می‌رود و ذخیره زمین‌شناسی آن بالغ بر ۵/ ۱ میلیارد تن سنگ سولفور با عیار متوسط ۶۵/ ۰ درصد و با عیار حد ۲۵/ ۰ درصد برآورد شده است. مهم‌ترین واحدهای تولیدی در مجتمع مس سرچشمه عبارت‌اند از: معدن، سنگ‌شکن، کارخانه تغلیظ، کارخانه ذوب، پالایشگاه و ریخته‌گری، کارخانه اسیدسولفوریک، کارخانه مولیبدن و لیچینگ (هیدرو متالورژی) و سد باطله، است.
اقدامات زیست‌محیطی مجتمع مس سرچشمه
اقداماتی که در خصوص کنترل آلایندگی در قالب اجرای برنامه مدیریت و پایش زیست‌محیطی مجتمع انجام‌شده یا در حال انجام است را می‌توان به اقدامات کلی زیست‌محیطی که در محدوده مجتمع انجام‌شده و اقدامات اختصاصی زیست‌محیطی که در هر یک از واحدهای تولیدی در حال انجام است تقسیم کرد.چارچوب نهادی و نظام اجرایی اقدامات زیست‌محیطی انجام شده در مجتمع مس سرچشمه برگرفته‌شده از سند ملی محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران است. در این معدن اقدامات محیط‌زیستی در دو دسته طرح جامع آب و بهبود کیفیت هوا انجام‌شده که در طرح جامع آب اصلاحات روی سیستم آب و مدیریت مصرف آب در مجتمع مس سرچشمه صورت گرفته است. در حوزه بهبود کیفیت هوا ایجاد کمربند فضای سبز و اجرای طرح مطالعه تراکم و تنوعپوشش گیاهی و جانوری در محدوده مجتمع مس سرچشمه انجام شده است. همچنین از اقداماتی که در این معدن صورت گفته می‌توان به طرح گازرسانی، اجرای فاز اول توسعه فضای سبز منطبق با شرایط اکولوژیک منطقه، افزایش میزان تولید اکسیژن جدید، کاهش آلودگی هوا در کارخانه ذوب، احداث انبار جدید کنسانتره مس سرچشمه، پروژه تغییر تکنولوژی ذوب از ریورب به فلش و احداث کارخانه اسید سولفوریک به ظرفیت ۶۰۰ هزار تن در سال اشاره کرد.
از مهم‌ترین مزایای زیست‌محیطی روش تکنولوژی فلش می‌توان به کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، قابلیت ذوب کنسانتره‌های عیار پایین، کاهش مصرف انرژی الکتریکی در تجهیزاتی نظیر دمنده‌ها و هواکش‌ها و کاهش میزان انتشار دی‌اکسید کربن در محیط اشاره کرد. احداث کارخانه‌های اسیدسولفوریک: در همین راستا یکی از اقداماتی که در این شرکت صورت‌گرفته و ویژگی‌های محیط‌زیستی نیز در نظر گرفته‌شده، ساخت کارخانه تولید اسیدسولفوریک با ظرفیت ۱۰۰ هزار تن، توسعه کارخانه اسید موجود و افزایش ظرفیت تولید به ۳۰۰ هزار تن در سال است که در این روش که پیرومتالورژی بوده عمده‌ترین روش استحصال مس است تولید گاز دی‌اکسید گوگرد در این فرآیند اجتناب‌ناپذیر است. استانداردهای جهانی و خط‌مشی سازمان حفاظت محیط‌زیست، شرکت ملی صنایع مس ایران را بر آن داشته تا اقدامات اصولی برای کاهش و کنترل آلاینده‌ها انجام دهد. هم‌اکنون با بهره‌برداری از این کارخانه امکان استحصال اسیدسولفوریک از گاز دی‌اکسید گوگرد خروجی از دودکش کارخانه ذوب فراهم شده است. علاوه بر این شرکت مس موفق شد در پایان سال ۹۷ با بهره‌برداری از کارخانه اسید سولفوریک مجتمع مس سرچشمه به ظرفیت ۶۰۰ هزار تن در سال گام مهمی در راستای تبدیل کردن صنعت مس به صنعت سبز بردارد.
یکی از اقدامات مهم انجام‌شده در زمینه افزایش خود پالایی کیفیت هوا در مس سرچشمه، گسترش فضای سبز و ایجاد کمربند سبز در سطح مجتمع مس سرچشمه است. در طراحی و ایجاد فضای سبز اکولوژیک رعایت عواملی نظیر مطالعه شرایط اکولوژیک خاک و اقلیم منطقه، جلوگیری از کاشت گونه‌های گیاهی با نیاز آبی بالا، انتخاب گیاهان بومی و سازگار با شرایط محیطی موجود و توجه به فاکتورهای زیباشناسی مدنظر قرار گرفته است و بعد از انجام مطالعات مختلف، تصمیم بر آن شد که در وسعتی بالغ بر ۲۰۰۰ هکتار، در سه فاز، توسعه فضای سبز منطبق با شرایط اکولوژیک انجام گیرد. در همین راستا در فاز اول، قریب به ۵۰۰ هکتار از منطقه، تحت کاشت بذر بادام کوهی قرار گرفته است و فازهای بعدی کاشت گیاهان بومی و ایجاد کمربند سبز هم در حال اجرا است.
همچنینی از دیگر مواردی که در این واحد صنعتی و معدنی مورد توجه واقع شده اجرای طرح جامع مدیریت پسماند است که در راستای اجرای «قانون مدیریت پسماندها» مصوب هیأت محترم وزیران (۱۳۸۳) دستورالعمل مدیریت ضایعات تهیه و همچنین طرح جامع مدیریت پسماند با کمک دانشگاه تهران تهیه و اجرا شده است. برخی اقدامات نظیر کدگذاری کلیه ضایعات، تفکیک ضایعات قابل بازیافت و تشکیل کمیته در جهت جمع‌آوری، تفکیک، بازیافت و دفع بهداشتی آنها در این راستا انجام شده است. از اهم فعالیت‌های صورت‌گرفته در این بخش می‌توان به موارد؛ امحا پسماندهای صنعتی خطرناک، پروژه جایگزینی و امحا تجهیزات الکتریکال حاوی روغن آسکارل، اجرای پروژه بازسازی و نوسازی کارخانه تغلیظ، اجرای سیستم پاکسازی سطح مجتمع و قسمت‌های داخلی واحدهای تولیدی، لیچینگ غبار، اجرای مقدمات جمع‌آوری و امحا پسماندهای الکتریکی (لامپ‌های حاوی جیوه)، اجرای طرح هیدرومتالورژی، اجرای پروژه‌های کنترلی آلودگی صوتی، اقدامات زیست‌محیطی انجام شده در راستای کاهش مصرف انرژی اشاره کرد.
مجتمع مس شهربابک
کانسار مس میدوک در فاصله ۴۲ کیلومتری شمال شرقی شهربابک و ۱۳۲ کیلومتری شمال غربی معدن سرچشمه در استان کرمانواقع شده است. این معدن، بخشی از کمربند جهانی مس است که از صربستان شروع می‌شود و تا پاکستان امتداد می‌یابد. میدوک، در یک اقلیم نیمه بیابانی و معتدل کوهستانی و در ارتفاع ۲۸۰۰ متری از سطح دریا واقع شده است.سابقه استحصال مس در این منطقه، به گذشته‌های دور و بنا به روایتی به عصر ساسانی برمی‌گردد و آثار کوره‌های ذوب مس و همچنین سرباره‌های حاصل از ذوب، در اطراف این معدن قابل مشاهده است؛ اما نخستین امور اکتشافی آن در عصر کنونی، همزمان با شروع فعالیت‌ها در معدن مس سرچشمه بوده است.
با ملی شدن صنعت مس ایران، شرکت ملی صنایع مس ایران به طور مستقیم عهده‌دار اکتشاف معادن مس در کشور شد و به تشکیل گروه‌های اکتشافات پرداخت. در این راستا شرکت ملی صنایع مس ایران در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی با فرستادن گروه‌هایی از زمین‌شناسان ایرانی و بهره‌مندی از مشاوره کارشناسان خارجی، عمده فعالیت‌های خود را روی دو معدن میدوک و سونگون متمرکز کرد. از اوایل سال ۱۳۶۹ معدن مس میدوک، تحت عنوان طرح مجتمع مس میدوک، فعالیت دوباره‌ای را آغاز و با تکمیل اکتشافات تا مرحله ارزیابی اقتصادی پیشرفت کرد. در حال حاضر، اکتشاف تکمیلی در حین استخراج نیز در حال انجام است.میزان ذخیره اندازه‌گیری شده زمین‌شناسی کانسار، ۴۰۵ میلیون تن با عیار ۷۳/ ۰ درصد محاسبه شده که از این مقدار ۱۸۵ میلیون تن آن با عیار ۶/ ۰ درصد قابل‌استخراج است. عیار حد معدن ۲/ ۰ درصد در نظر گرفته شده و نسبت باطله به ماده معدنی، برابر ۷۸/ ۲ است.
دستاوردها و اقدامات زیست‌محیطی مجتمع مس شهربابک
دستیابی به استاندارد غبار خروجی از دودکش‌های کارخانه ذوب خاتون‌آباد توسط متخصصان بومی؛ قسمت اعظم آلایندگی صنایع مس در ایران و جهان مربوط به فرآیندهای ذوب کنسانتره است که مهم‌ترین بخش آن مربوط به آلاینده‌های هوا است. ازآنجایی‌که استفاده از تکنولوژی فلش در کارخانه ذوب خاتون‌آباد به‌عنوان اولین تجربه در کشور بود در ابتدای راه‌اندازی مشکلات آلایندگی ناشی از غیراستاندارد بودن غبار خروجی از دودکش‌های این کارخانه ایجاد شد. خوشبختانه با اصلاح فرآیندها، تعمیر، نگهداری و بهبود مستمر الکتروفیلترها توسط متخصصین این شرکت در حال حاضر آلایندگی ناشی از غبار خروجی به زیر حد استاندارد سازمان حفاظت محیط‌زیست رسیده است که گامی بزرگ و افتخاری فراموش‌نشدنی برای صنعت مس کشور خواهد بود. آلاینده دیگر خروجی گاز دی‌اکسید گوگرد است که تنها راه کنترل آن ساخت و استفاده از کارخانه‌های اسیدسولفوریک است. خوشبختانه این مهم در محل کارخانه ذوب خاتون‌آباد در دست احداث است و با راه‌اندازی این کارخانه مشکل آلایندگی گاز دی‌اکسید گوگرد به‌صورت کامل مرتفع می‌شود.
اهم فعالیت‌های انجام شده در کارخانه ذوب خاتون‌آباد به‌منظور کاهش غبار خروجی از دودکش‌ها شامل «رفع مشکل خودسوزی غبار داخل الکتروفیلتر درایر که منجر به افزایش دما و در نتیجه کاهش راندمان الکتروفیلتر می‌شد، کاهش حجم هوای ورودی به داخل الکتروفیلتر درایر از طریق سیستم پرج ایر که منجر به خودسوزی غبار می‌شد، تغییرات در سیستم ضربه‌زنی الکتروفیلترها، نصب بافل پلیت در ورودی الکتروفیلترها جهت توزیع یکنواخت گاز داخل الکتروفیلترها،کنترل هوای ورودی خشک‌کن درایر، بررسی کارکرد صحیح سیکلون‌های اولیه و ثانویه، کنترل فشار ورودی و خروجی الکتروفیلترها، نگهداری و تعمیرات قسمت‌های مختلف الکتروفیلترها به‌صورت سه شیفت کار، رفع تمامی نشتی‌های الکتروفیلترها، انجام طرح‌های اصلاحی در قسمت‌های مختلف الکتروفیلترها و اجرای آن توسط کارکنان، طراحی و ساخت رپینگ بار جدید الکتروفیلتر درایر توسط پرسنل و نصب آن در سیستم، کنترل روی هوای سولفات آیزینگ بویلر، راه‌اندازی الکتروفیلترهای واحد کنورتور، تعویض کیسه‌های بگ فیلتر فلش و افزایش راندمان آنها، ذوب کردن بیلدآپ اطراف مشعل‌های برج واکنش در بازرسی‌های هفتگی با نصب مشعل کمکی و افزایش میزان سوخت، تنظیم زاویه، هوا و سوخت مشعل‌های محفظه ته‌نشینی و آپتیک کوره فلش برای تکمیل ذوب هر چه بیشتر در نتیجه کاهش میزان غبار تولیدی، رفع نشتی لوله‌های بویلر حرارتی با انجام اورهال اساسی به منظور کاهش چسبندگی غبار همچنین رفع کلوخه بویلر طی اورهال اساسی، تغییر محل فن‌های سولفاتایزینگ موجود به منظور افزایش کارآیی فن‌های مذکور» است.
همچنین از دیگر اقداماتی که به بهینه شدن محیط‌زیست در این معدن کمک می‌کند، احداث سد باطله (رسوب‌گیر و آبگیر)، احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، تیکنرهای باطله و نگهداری و گسترش فضای سبز است. همچنین طرح جامع مدیریت پسماند، طرح مدیریت پسماندهای عادی و رفاهی، کاهش مصرف کاغذ از دیگر پروژه‌های بهینه‌سازی محیط‌زیست است.
پروژه‌های در دست احداث به منظور کاهش آلایندگی در مس میدوک
احداث کارخانه اسیدسولفوریک: یکی از منابع آلودگی کارخانه‌های ذوب، دی‌اکسید گوگرد خروجی کوره‌های ذوب و تبدیل است. برای حذف این آلاینده زیست محیطی از روش‌های مختلفی استفاده می‌شودد که تولید اسیدسولفوریک یکی از آنهاست. احداث کارخانه اسید خاتون‌آباد به منظور جذب حداکثری SO۲ گازهای خروجی کارخانه ذوب، به‌عنوان یک پروژه بزرگ در این مجتمع تعریف و اجرا شده است. این پروژه نزدیک به ۸۰ درصد پیشرفت داشته است و در سال جاری به بهره‌برداری می‌رسد. همچنین در طرح توسعه، اصلاح و مدرنیزه کردن واحد ذوب علاوه بر افزایش ظرفیت واحد ذوب از ۸۰ هزار تن به ۱۲۰ هزار تن، حذف نقاط انتشاردهنده آلودگی نیز انجام می‌شود. احداث کارخانه اکسیژن نیز یکی دیکر از اقدامات محیط زیستی مجتمع مس میدوک است که در دی‌ماه ۹۷ با موفقیت انجام شد و در مرحله پیش‌راه‌اندازی قرار گرفت. جذب SO۲ از گازهای خروجی کوره‌های کارخانه ذوب نیاز به حداقل غلظت SO۲ دارد که بدون استفاده از اکسیژن قابل دستیابی نیست.
در این طرح استفاده از هوای غنی‌شده با اکسیژن در کوره‌های ذوب مس علاوه بر این‌که موجب افزایش قابل‌توجه غلظت SO۲ در گازهای خروجی می‌شود میزان غبار تولیدی کاهش می‌یابد و ترکیب آن را نیز به نحوی تغییر می‌دهد که جذب آن راحت‌تر می‌شود. علاوه‌بر مزایای فوق، به علت کاهش نیتروژن ورودی به کوره‌ها، میزان اکسیرهای نیتروژن نیز کاهش می‌یابد. احداث انبار کنسانتره؛ با توجه به شرایط موجود و برای رفع مشکلات زیست‌محیطی و کاهش غبار تولیدی کارخانه ذوب و حذف نقاط انتشاردهنده آلودگی در دستور کار قرار گرفت. یکی از این نقاط انبار کنسانتره فعلی است. لذا جهت بهبود این بخش احداث انبار سرپوشیده جدید جهت ذخیره‌سازی، انباشت و برداشت کنسانتره در فضایی سرپوشیده و کاملاً مکانیزه تعریف شد. بعد از تکمیل این پروژه انتشار کنسانتره از این بخش به حداقل خواهد رسید. پروژه مذکور در سال جاری به بهره‌برداری رسیده است. از جوایز و گواهینامه‌هایی که این مجتمع در حوزه محیط‌زیست کسب کرده می‌توان به گواهینامه جایزه مدیریت سبز از انجمن مدیریت سبز ایران و گواهینامه EAST از جامعه مدیریت سبز اروپا اشاره کرد.
مجتمع مس سونگون
معدن مس سونگون در استان آذربایجان شرقی در همسایگی جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. ارتفاع متوسط منطقه ۲۰۰۰ متر از سطح دریا و راه اصلی دسترسی معدن از طریق جاده آسفالته تبریز – ورزقان – سونگون است. فاصله شهر تبریز (مرکز آذربایجان شرقی) تا معدن سونگون حدود ۱۰۰ کیلومتر است همچنین ای معدن در ۲۵ کیلومتری شمال ورزقان واقع شده است. این معدن در منطقه آذری‌زبان قره‌داغ معروف به ارسباران قرار دارد و محدوده آن یک منطقه ییلاقی است. براساس آخرین ارزیابی‌های زمین‌شناسی، مجموع ذخایر قابل برداشت برابر ۳۸۸ میلیون تن با عیار ۸۹/ ۰ درصد مس است.
اقدامات زیست‌محیطی مجتمع مس سونگون
طرح جامع آب مجتمع مس سونگون شامل مدیریت و بازیابی آب، پایش‌های کیفی سیستم‌های هیدروژن و هیدرولوژی، انجام مطالعات ارزیابی ریسک ناشی از فعالیت‌های معدنکاری، احداث و نگهداری ایستگاه‌های آنلاین پایش کیفی آب در حوضه‌های آبریز مجتمع به تعداد ۲ عدد، حفاری کانه‌های جدید پایش در تکیه‌گاه‌های سد باطله آیت کندی جمعاً به میزان ۸۳۵ متر و احداث سیستم تصفیه زهاب باطله‌های معدنی در سال ۹۵ و تعویض سالانه آهک و ژئولیت سیستم مذکور جهت کنترل و مدیریت باطله‌های معدنی در مجتمع است. اقدامات انجام شده در این واحد صنعتی و معدنی دستاوردهایی نیز داشته که می‌توان به اخذ لوح تقدیر صنعت سبز اصلاح الگوی مصرف از طرف اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان، گواهینامه و تندیس جایزه جهانی انرژی و جایزه (EAST) ازسوی جامعه مدیریت سبز ایران و کسب سطح ۳ تقدیرنامه و گواهینامه جایزه مدیریت سبز ایران اشاره کرد.
