بمب خفته در زیر شهر کرمان

کرمان شهر قناتی است و در گذشته توسط قنات ها زنده بوده، اما اکنون که این قنات ها به دلیل حفر چاه های عمیق خشکیده شده‌اند، بی نفس مانده ولی گالری(دالان) آنها نفس می کشد و باتوجه به اینکه دفع فاضلاب جذبی و روان آب ها، بارندگی ها و ... وارد گالری قنات ها می شود؛ می تواند خطری جدی برای شهر کرمان که روی این گالری ها و بدون زیرسازی مناسب، ساخت و ساز شده، باشد.
به گفته "محمد برشان" رئیس هیئت مدیره مرکز قنات استان کرمان، در اوایل دوره قاجاریه، ۷۲ رشته قنات از زیر شهر کرمان و اطراف آن رد می شدند که پس از حمله محمدخان قاجار، بسیاری از آنها خشک شده و در دهه ۳۰ و ۴۰ نیز مابقی آنها خشک شدند اما آثار آنها در زیر شهر کرمان باقی است.
او در ادامه می گوید: روان آب ها، فاضلاب ها، آب های سطحی و ... در درون این قنات های خشک شده انباشته می شوند و شاهد بودیم که در دهه ۸۰ بالا آمدن آب های زیرزمینی، مسجد جامع، بافت تاریخی و بازار کرمان را تهدید کرد و این خطر همچنان باقی است.
قنات ها کدام نقاط شهر کرمان را تهدید می کنند؟
به گفته رییس هیئت مدیره مرکز قنات استان کرمان، بسیاری از قنات ها در پیرامون میدان آزادی شهر کرمان بوده و از خیابان هزار و یکشب عبور می کنند و بدانید که آثار این قنات ها در زیر زمین وجود دارد.
این نویسنده و پژوهشگر قنات تاکید کرد: نباید نسبت به عبور قنات ها از زیر زمین بی اعتنا بود. این قنات ها در آینده خسارات جبران ناپذیری به شهر وارد می کنند. خاک کرمان تحمل ساختمان های بلند مرتبه همچون برج اول، پاسارگاد و ... را ندارد زیرا سیستم فاضلاب آنها وارد زمین شده و این آب ها در زیر زمین ساماندهی نشده است.
برشان، افتتاح دفتر قناتی در شهرداری کرمان را الزامی دانست و بیان کرد: باید قبل از هر ساخت و سازی در شهر کرمان از این دفتر مجوز گرفته شود. قبل از هر ساخت و سازی باید بررسی شود که آیا آن ساختمان، روی دالان قنات قرار می گیرد یا خیر و وضعیت آن دالان چگونه است؟
او ادامه می دهد: قنات های زیادی از زیر خانه های شهرک مطهری رد می شده و همچنین شاهدیم در بلوار امیرکبیر در کوچه باغ بهرامی ساختمانی وجود دارد که ۲۰ سانتیمتر کج شده که دلیل آن عبور قناتی از زیر آن ساختمان است که قبل از احداث این بنا، زیرسازی و بهسازی لازم صورت نگرفته است.
رئیس هیئت مدیره مرکز قنات استان کرمان با اشاره به وضعیت میدان آزادی، خطاب به مسئولین مربوطه گفت: تا کی می خواهید آب های زیر گذر آزادی را با موتور پمپ تخلیه کنید؟ شما باید قبل از اجرای پروژه برای رفع این مشکل چاره اندیشی می کردید.
به گفته او، زیر گذر میدان آزادی به دلیل آنکه زیرسازی نشده و معبر قنات ها بوده، ممکن است بر اثر شدت بارندگی ها، آب از آن بالا بزند، ضمن آنکه آب فاضلاب به دلیل داشتن مواد شیمیایی بتن را تخریب و سازه را ویران می کند.
برشان با تاکید برآنکه سطح زیر شهر کرمان انباشته از گالری های قناتی است، عنوان کرد: اگر گالری این قنات ها به بیرون شهر یا جای دیگر هدایت شود به طوری که از طریق این دالان ها آب های زیرزمینی به خارج از شهر هدایت شود؛ خسارت کمتری را در آینده شاهد خواهیم بود.
به اعتقاد این نویسنده و پژوهشگر قنات، اگر امروز فکری برای قنات های زیر سطحی شهر کرمان نشود، فرداها، لعنت ابدی نثار ما خواهد شد.
بمب خفته ای در شهر کرمان وجود دارد
اما حسن اشرف گنجویی کارشناس رسمی و محقق تامین آب با ارزیابی شهر کرمان از ۸۰ سال قبل به ایسنا می گوید: در ادوار گذشته مظهر رشته قنات هائی که وارد کرمان می شده، یا قنات های که بعنوان مادر چاه ها در شهر معروف بوده و آب را به روستاهای حوالی می رسانده، در میدان آزادی کنونی کرمان قرار داشته است.
او با اشاره به اینکه قبل از ابداع پمپاژ آب از سفره های زیر زمینی کرمان، آب مورد نیاز کشاورزی و تامین آب شرب از طریق قنات ها تامین می‌شده، ادامه می دهد: در ۸۰ سال قبل در شهر کرمان شبکه قنواتی شامل مادر چاه، چاه میله ای، مظهر و کوره وجود داشته است. بنابراین کل شهر کرمان شبکه ای از کوره های قنات و چاه های میله ای است.
این کارشناس رسمی و محقق تامین آب علت خشکیدگی قنات های شهر کرمان را در حفر چاه های عمیق و پمپاژ بی رویه آب دانست و بیان کرد: خشک شدن قنات ها دلیلی بر از بین رفتن چاه های میله ای و کوره های قنات نیست و آنها همچنان وجود دارند.
او سطح آب های زیرزمینی شهر کرمان را در حال حاضر بیش از ۱۸۰ متر اعلام کرد و افزود: در گذشته آب سفره های زیرزمینی کرمان در عمق ۲۰ الی ۲۵متری از سطح زمین بود و متاسفانه آثاری از این آب با کیفیت در این شهر وجود ندارد.
اشرف گنجویی اظهار کرد: در سطح شهر کرمان فاضلاب، آب های سطحی و بارندگی ها به تدریج نفوذ کرده و پایین می روند و به لایه ای در عمق ۴۰ متری غیر قابل نفوذ می رسند؛ این لایه غیر قابل نفوذ در سطح شهر کرمان گسترده و کاسه ای شکل می باشد. این آب ها روی هم جمع و به سطح زمین می آیند، که قابلیت شرب و یا کیفیت کشاورزی را ندارند.
او تاکید کرد: متاسفانه زمانی که این آب های زیرسطحی بالا آمدند، مسئولین متعهد و کاردانی در شهر که این مسئله را پیگیری و راه حلی برای رفع و مهار آن اتخاذ کنند، نداشتیم.
این کارشناس رسمی و محقق تامین آب اظهار کرد: آب های زیرسطحی همه کوره های قنوات موجود را پر کردند و با توجه به اینکه کوره های قنات یکپارچه نیستند برخی از آنها در اثر ریزش های جانبی تخریب شدند. بنابراین با افزایش آب در این کوره ها، فرسایش خاک نیز شدت پیدا کرده و دیواره های کوره قنوات ریزیش می کرده و این مهم در برخی نقاط زیر زمین شهر به تونل تبدیل شده اند و شهرداری‌ها نیز به موقع برای این تونل ها فکر و برای مهار این پدیده برنامه ریزی نکرده اند.
او با بیان اینکه تداوم ریزش های دیوارهای کوره قنوات باعث فروچاله در شهر کرمان می شود، ادامه می دهد: متاسفانه شهرداری اطلاعاتی در زمینه اینکه در کدام نقاط شهر احتمال ایجاد فروچاله وجود دارد، جمع آوری نکرده تا به شهروندان هشدارهای لازم را بدهد.
چه باید کرد؟
اشرف گنجویی سرمنشاء فروچاله ها را «کوره های قنواتی که توسط فاضلاب ها پر شده اند» و «برداشت بی رویه آب از سفره‌های زیرزمینی» می داند و در ادامه به راهکارهایی اشاره کرد و گفت: به استناد نقشه های هوایی، باید کارگروهی در شهرداری کرمان تشکیل و شبکه کوره قنات ها را شناسایی و به روز کنند تا اقدامات عمرانی براساس این نقشه صورت گیرد.
به اعتقاد او، برای مهار آب زیرگذر میدان آزادی هزینه های زیادی شد اما متاسفانه هنوز قابل اطمینان نیست زیرا محور استقلال به بهمنیار در زیر گذر میدان آزادی کاملا عمود بر جهت کوره های قنوات(جریان آب های زیرسطحی) است و این کوره های قنوات مانند سدی آب را پشت خودش جمع می کنند. حال آنکه این سد تا کی دوام بیاورد، مشخص نیست.
این کارشناس رسمی و محقق تامین آب بیان کرد: براساس گزارشات آب و فاضلاب در هر ثانیه ای نزدیک به ۳ هزار لیتر آب به آب های زیرسطحی اضافه می شود و هر چند وقت یکبار شهرداری اعلام می کند که "بمب خفته ای در شهر کرمان وجود دارد" که گفتن این بمب خفته کار ساده ای است اما متصدی چه کسی است؟ در شهر کرمان نمی دانیم متولی پیگیری آب های زیرسطحی کیست؟ و برای خنثی نمودن بمب خفته چه باید کرد؟
او با بیان این مطلب که شدت تخریب این بمب خفته در گرو وضعیت فرسایشی کوره های قنوات است، اظهار کرد: سهل انگاری، بی توجهی و بها ندادن به گزارشات مردمی در زمینه بالا آمدن آب های زیرسطحی در برخی نقاط شهر کرمان از جمله مسجد جامع، ساختمان بانک صادارت، بانک مسکن و ... خطرناک است و باید این هشدار را داد که کل شهر کرمان در خطر است.
اشرف گنجویی بر لزوم مشخص شدن متولی پیگیری آب های زیرسطحی در کرمان تاکید کرد و افزود: متاسفانه دستگاه های مربوطه مرتبا توپ را به زمین یکدیگر می اندازند.
۷۰ کیلومتر از شهر کرمان روی قنات های متروکه
اما دکتر محمد محمدحسنی عضور هیئت علمی دانشگاه و مسئول دفتر منطقه ای جنوب شرق کشور مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی به ایسنا می گوید: با توجه به اینکه ایران در پهنه خشک و نیمه خشک قرار دارد، لذا پیشینیان(مخصوصا در کرمان و یزد) ما با ابداع قنات، استفاده از آب های زیرزمینی را به نحو مناسبی مدیریت کرده اند.
به گفته او، وجود قنات در کرمان بدیهی است و تاریخچه استفاده از قنوات تقریبا به عمر تاریخ این خطه می رسد و قنات ها به گونه ای طراحی شده اند که تعادل در درون زمین را در مقابل نیروهای موجود ایجاد می کردند.
«زمانی که جمعیت شهرنشینی روند رو به رشدی به خود گرفت و ساخت و سازها در شهرها شکل گرفت و از طرفی در حاشیه شهرها بحث خارج کردن آب از اعماق زمین به وقوع پیوست؛ قنوات نقش خود را که حالت پیزومتریک داشته، از دست دادند و به مرور زمانی که عمق چاه ها از طراز قنوات پایین تر رفت و قنات ها خشک و متروکه شدند.» این مطلب بخشی از سخنان مسئول دفتر منطقه ای جنوب شرق کشور مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی به ایسنا است.
عضو هیئت علمی بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می افزاید: طبق نوشته دکتر باستانی پاریزی ۳۰۰ قنات فقط در شهر سیرجان وجود داشته است و براساس برآوردها حدود ۴۰ هزار میله قنات و حدود ۶۰ تا ۷۰ کیلومتر زیر سطح شهر کرمان بر روی قنات های متروکه قرار دارد.
او ادامه می دهد: به دلیل محدودیت های زمین و طرح های تفصیلی و جامع، ارتفاعات ساختمان ها در کرمان بالا رفته، از طرف دیگر فاضلاب شهری و تغذیه مصنوعی آبخوان ها شروع شده و همین امر موجب شده فاضلاب ها گاها وارد قنوات متروکه زیر ساختمان ها شود. از طرفی دیگر خروجی این قنات ها بسته شده و فاضلاب راهی برای خروج ندارد و در این قنات ها جمع می شود و به مرور قنات شروع به ریزش می کند.
قنات های متروک، خسارات زلزله را چندبرابر می کنند
او با اشاره به تنش های وزن ساختمان به زمین می افزاید: وجود قنوات یک خطر مضاعف در زلزله است و فرونشست نیز می تواند عامل تحریک گسل ها باشد و اثر ترکیبی این دو خطرآفرین است.
این مطلب یادآور مصاحبه ایسنا با دکتر احمد عباس نژاد دانشیار بخش زمین شناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان در خصوص مهاجرت زلزله ها به سمت بخش چترود از توابع شهرستان کرمان در آذرماه سال ۱۴۰۰ بود که گفت: طبق زمین لرزه های رخ داده در گذشته احتمال مهاجرت زلزله ها از سمت خانوک به سمت بخش چترود وجود دارد و با این مهاجرت، این مناطق نیز مستعد زلزله هستند اما اینکه چه زمانی این زلزله ها رخ دهند، معلوم نیست.
این دانشیار بخش زمین شناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان افزود: شهر کرمان را گسل های فراوانی که در محور خانوک - کوه بازرگان( ۱۵ کیلومتری شهر کرمان) و به سمت کوهپایه امتداد دارند و در نهایت به گسل سیرچ و گلباف متصل می شوند؛ تهدید می کنند.
وی ادامه داد: در محدوده شمال شهر کرمان نیز چند قطعه گسل فعال وجود دارد که تهدید کننده برای کرمان هستند ولی براساس فاصله و مشخصاتشان نمی توانند تخریب شدیدی ایجاد کنند و در صورت وقوع در بدترین حالت ساختمان های قدیمی و کم ایمن را تخریب می کنند.
اما محمدحسنی عضو هیئت علمی بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه به ایسنا می گوید: فرونشست زمین زیرساخت های کشور را تهدید می کند و هر از گاهی خبرهای مبنی بر فرونشست خیابان یا ساختمان ها را می شنویم. در حال حاضر باید قنوات را شناسایی و تعیین تکلیف کرد که این مهم جزو وظایف شهرداری هاست و شورای عالی شهرسازی و معماری دستورالعمل هایی در این خصوص ابلاغ کرده است و طبق قانون مدیریت بحران در صورت تامین اعتبار مالی و باتوجه به تجربه های قبلی و تخصص اعتبار، مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی، می تواند مطالعات زیرسطحی شهر کرمان را انجام دهد.
وی معتقد است: باید در صورت تامین اعتبار، نقشه ریسک زیرساختی شهر کرمان آماده شود تا براساس این نقشه، دیگر اجازه ساخت و ساز در حریم قنوات داده نشود و ساختمان هایی که از گذشته نیز در این محدوده ها ساخته شده اند، مقاوم سازی شوند البته تاکنونی کارهایی در این زمینه انجام شده است، اما کافی نیست.
محمدحسنی درباره میزان کارهایی که در این راستا انجام شده به ایسنا می گوید: مثلا مطالعات ژئوتکنیکی درخصوص ساختمان های مرتفع انجام شده اما این مطالعات کفایت نمی کند و باید نقشه جامع خطرپذیری و ریسک شهرها را بر مبنای وجود قنوات و غارهایی که ناشی از برداشت آب های زیرزمینی بوده، تهیه کرد.
محمدحسنی بیان کرد: مطالعات کاملی در این خصوص انجام نشده و مطالعات پراکنده ای توسط دستگاه های مختلف انجام شده اما نقشه خطرپذیری برای ارائه به جامعه مهندسی، وجود ندارد.
مسئول دفتر منطقه ای جنوب شرق کشور مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی، برداشت بی رویه آب های زیر زمینی را یکی از دلایل نشست زمین می داند و می گوید: تا زمانی که تنش موجود از تنش مجاز بیشتر نباشد مشکلی نداریم اما با توجه به بارندگی های شدید هفته گذشته یا باران های سیل آسا دی ماه سال گذشته در منوجان و عنبرآباد؛ تهدید همچنان وجود دارد به طوری که این بارش ها رخمون سطحی زمین را متاثر از فرونشست نشان دادند و در عنبرآباد شکافی در سطح زمین به طول حدود ۲.۵ کیلومتر و عمق حدود ۶ متر ایجاد شد که از زیر ساختمان های این مسیر عبور کرده و در همین راستا نیز ساختمان هایی که شناژ داشتند کمتر آسیب دیدند اما ساختمان های فاقد شناژ از حیث کاربری خارج شدند.
فرونشست، زلزله ای خاموش است
به اعتقاد او، کل پهنه استان کرمان را خطر فرونشست تهدید می کند و فرونشست یک زلزله خاموش است که به مرور زمان ساختمان ها ترک می خورند و زیرساخت ها تخریب می شوند و با ایجاد فروچاله در مناطق شهری دچار بحران های خطرناکی می شویم و خسارات آن بسیار بالا خواهد بود.
«با برداشت‌های بی رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، موضوع توسعه پایدار را نقص کرده ایم و بدانید به مرور زمان با برداشت بی رویه آب های زیرزمینی لایه های فوقانی دشت تحت فشار قرار خواهند گرفت و سبب بسته شدن خلل و فرج خاک شده و در خاک نفوذ ناپذیر نیز با اندک بارندگی، آب در سطح زمین جاری می شود.» این بخش دیگری از سخنان عضو هیئت علمی بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره علت سیلاب های مخرب بود.
او ادامه می دهد: در غرب شهر کرمان مطالعات دقیق با پایش ماهواره ای در زمینه فرونشست زمین صورت گرفته که نرخ فرونشست زمین در این منطقه حدود ۱۳ سانتیمتر در سال های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ بوده و فرونشست زمین یعنی مرگ آبخوان ها و دشت ها که پدیده ای جبران ناپذیر است.
عضو هیئت علمی بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان این مطلب که با توجه به جنس خاک کرمان، در پهنه هایی از شهر آب زیرسطحی بالا آمده است، در ادامه به ایسنا می گوید: تا زمانی که تعادل در طراز آب های زیرزمینی رعایت شود، تا حدودی ایمنی را رعایت کرده ایم.
به اعتقاد او، کشور ایران به واسطه برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی زخمی است.
به گزارش ایسنا از چهارم مردادماه جاری سامانه بارشی وارد استان کرمان شد که تقریبا در همه شهرهای استان بارش داشت اما شهر کرمان از بارندگی ها بی نصیب بود.
محمد برشان رئیس هیئت مدیره مرکز قنات استان کرمان به ایسنا می گوید: قنات های خشکیده زیر سطح شهر کرمان، حفره های وحشتناک پنهانی هستند که مانند مار خفته ای که آب بخورد، بلند می شود و وقتی سیلاب وارد آنها شود چون راه های عبور آنها بسته شده، نمی توانند آن آب را عبور دهند، لذا فرونشست زمین در ابعاد گسترده ای اتفاق می افتد.
رئیس هیئت مدیره مرکز قنات استان کرمان معتقد است: در صورت بارندگی هایی با حجم زیاد در شهر کرمان، شاهد خسارت های زیادی به ابنیه خواهیم بود که میزان خسارات جانی را نمی توان پیش بینی کرد و اگر امروز برای حل این مشکل فکری نشود، فردا دیر خواهد بود و باید سریع کمیته بحران زیرسازی شهر کرمان تشکیل شود.
او لوله های فرسوده آب در زیر شهر کرمان را یکی دیگر از تهدیدهای شهر دانست و عنوان کرد: حدود ۳۰ درصد آب شرب شهر کرمان به دلیل فرسودگی شبکه آب شرب شهر، هدر می رود لذا اگر آب وارد این حفره‌ها شود، لوله های فرسوده آب با اولین فشار از بین می روند.
برشان با بیان اینکه بسیاری از لوله های آب شهر کرمان از سال ۱۳۳۲ (تاریخ لوله کشی آب شهر کرمان) هنوز تعویض نشده اند، می افزاید: اگر بارندگی با شدتی که در رفسنجان داشتیم، در کرمان به وقوع بپیوندد، رودخانه سیدی، کل منطقه بلدالامین را با خود خواهد برد.