مقایسه آمار تجارت ایران و سه کشور همسایه با کشورهای آفریقایی حاوی نکات حائزاهمیتی است. در سال‌های اخیر ارزش صادرات ایران به کشورهای آفریقایی از ۲میلیارد دلار فراتر نرفته و در برخی از سال‌ها کمتر از یک‌میلیارد دلار بوده‌است. این آمار به این معنی است که سهم ایران از بازار این کشورها کمتر از ۰.۵درصد بوده‌است...
در سال‌های اخیر، سرعت تغییرات در حوزه اقتصاد بین‌الملل روزبه‌روز افزایش پیدا کرده‌است. بسیاری از کشورها که کمتر از دو دهه‌گذشته فقیر محسوب می‌شدند، امروزه به‌عنوان غول‌های صنعتی و تجاری شناخته می‌شوند، به‌همین‌دلیل شناخت درست از تغییرات در ساختار اقتصادی کشورها، اهمیت بسیار زیادی دارد. یکی از نقاط جهان که باید آن را با نگاه درست موردتحلیل قرارداد، قاره آفریقا است. اقتصاد قاره آفریقا، در دهه‌حاضر رشد قابل‌توجهی داشته و همچنین ارزش تجارت کشورهای این قاره با سایر کشورهای جهان افزایش چشمگیری داشته‌است. براساس تخمین‌های سازمان تجارت‌جهانی، در سال۲۰۲۴میلادی کشورهای آفریقایی مجموعا ۶۲۷میلیارد دلار به سایر کشورها کالا صادر‌کرده و در حدود ۷۲۵میلیارد دلار کالا وارد کرده‌اند؛ این در حالی است که ۱۰سال قبل مجموع صادرات این کشورها معادل ۵۷۷میلیارد و واردات آنها، معادل ۶۵۵میلیارد دلار محاسبه شده‌است؛ این‌یعنی در مدت ۱۰سال، کشورهای آفریقایی رشد ۱۰درصدی را در مجموع ارزش تجارت تجربه کرده‌اند. همین مساله آفریقا را به یک منطقه جذاب برای سرمایه‌گذاری و تجارت تبدیل کرده‌است. کشورهای منطقه خاورمیانه به‌خوبی این تغییرات را حس کرده و رابطه تجاری پایداری را با کشورهای آفریقایی سامان داده‌اند. تنها سه کشور امارات‌متحده‌عربی، عربستان‌سعودی و عمان، در حدود ۱۰درصد از کالاهای صادراتی کشورهای آفریقایی را تقاضا کرده‌اند، در مقابل ۹درصد از واردات کشورهای آفریقایی از مبدا امارات، عربستان و امارات صورت می‌گیرد. مقایسه آمار تجارت ایران و سه کشور همسایه با کشورهای آفریقایی حاوی نکات حائزاهمیتی است. در سال‌های اخیر ارزش صادرات ایران به کشورهای آفریقایی از ۲میلیارد دلار فراتر نرفته و در برخی از سال‌ها کمتر از یک‌میلیارد دلار بوده‌است. این آمار به این معنی است که سهم ایران از بازار این کشورها کمتر از ۰.۵درصد بوده‌است. در سمت واردات نیز ایران مجموعا کمتر از ۲۰۰میلیون دلار از کشورهای آفریقایی کالا وارد کرده‌است. رقمی که برای تجارت با یک «قاره» بسیار ناچیز به‌نظر می‌رسد. تجارت ۹۵میلیارد دلاری شیخ‌نشین‌ها امارات‌متحده‌عربی در سال‌های اخیر رابطه تجاری مستحکمی را با کشورهای قاره آفریقا شکل داده‌است. بر اساس داده‌های نهاد «پایش پیچیدگی اقتصادی»، در سال۲۰۲۳میلادی، امارات مجموعا ۳۶۷میلیارد دلار به سایر کشورها کالا صادر‌کرده که از این میزان ۳۵.۵میلیارد دلار مربوط به صادرات به کشورهای آفریقایی است. عمده صادرات امارات به این کشورها را نفت و محصولات نفتی تشکیل می‌دهد. آفریقای‌جنوبی، کنیا و مصر، مهم‌ترین مقاصد صادراتی امارات هستند. این سه کشور مجموعا ۱۰میلیارد دلار از امارات کالا وارد می‌کنند. همچنین در سال۲۰۲۳، شیخ نشین‌ها به هرکدام از کشورهای لیبی، سومالی، تانزانیا، اوگاندا، جیبوتی، نیجریه، مراکش، آنگولا، موزامبیک و زامبیا، بیش از یک‌میلیارد دلار کالا صادر کرده‌اند. در مقابل در سال۲۰۲۳، امارات مجموعا ۵۹میلیارد دلار از کشورهای آفریقایی واردات داشته‌است. گینه، غنا و مالی، مهم‌ترین مبادی آفریقایی امارات هستند. تجار اماراتی از این سه کشور ۲۰میلیارد دلار کالا وارد می‌کنند. همچنین امارات از هرکدام از کشورهای زیمبابوه، آفریقای‌جنوبی، آنگولا، جمهوری کنگو، توگو، مصر و اوگاندا بیش از ۲میلیارد دلار واردات داشته‌است. عمده واردات امارات از کشورهای آفریقایی مربوط به طلا و سنگ‌های قیمتی است. حجم تجارت ۹۵میلیارد دلاری امارات با کشورهای آفریقایی و همچنین تنوع مبادی و مقاصد نشان می‌دهد؛ باید تصورات درباره ظرفیت‌های اقتصادی آفریقا تعدیل شود. تامین غذا از آفریقا عربستان‌سعودی دیگر کشوری است که در سال‌های اخیر حضور پررنگی در کشورهای آفریقایی داشته‌است. در سال۲۰۲۳، عربستان ۲۰میلیارد دلار به کشورهای آفریقایی کالا صادر‌کرده و از این کشورها بیش از ۹میلیارد دلار واردات داشته‌است. مصر، آفریقای‌جنوبی و مراکش مهم‌ترین مقاصد صادراتی عربستان محسوب می‌شوند. این سه کشور بیش از ۱۱میلیارد دلار از عربستان کالا وارد کرده‌اند. همچنین عربستان به هرکدام از کشورهای نیجریه، اتیوپی و کنیا، بیش از یک‌میلیارد دلار کالا صادر کرده‌است. نفت، محصولات پتروشیمی و محصولات پلیمری، مهم‌ترین کالاهای صادراتی عربستان به کشورهای آفریقایی هستند. واردات عربستان از کشورهای آفریقایی عمدتا مربوط به محصولات کشاورزی، مواد غذایی و محصولات معدنی است. به‌عنوان نمونه عربستان معادل ۷۰۰میلیون دلار از سودان گوسفند و بز وارد می‌کند. همچنین بخش قابل‌توجهی از کالاهای وارداتی از مصر را مواد غذایی تشکیل می‌دهد؛ در واقع عربستان با تامین بخشی از نیاز کشاورزی خود از کشورهای آفریقایی، تلاش دارد از منابع آبی خود محافظت کند. بازیگر جدید بازار آفریقا عمان دیگر کشور حاشیه خلیج‌فارس، اقتصاد کوچک‌تری نسبت به عربستان دارد. همچنین ارزش تجارت این کشور کمتر از ۲۰درصد، امارات است، با این‌حال این کشور نیز رابطه تجاری مستحکمی را با کشورهای آفریقایی شکل داده‌است. در سال۲۰۲۳، حدود ۷میلیارد دلار کالا، معادل ۱۰درصد از ارزش صادرات عمان به مقصد کشورهای آفریقایی ارسال شده‌است. در سال‌مذکور، آفریقای‌جنوبی با ۲.۵۶میلیارد دلار، مصر با یک‌میلیارد دلار و ماداگاسکار با ۵۷۸میلیون دلار، مهم‌ترین مقاصد صادراتی عمان در آفریقا بوده‌اند. همچنین در سال۲۰۲۳، عمان از کشورهای آفریقایی، بیش از ۸۳۰میلیون دلار کالا وارد کرده‌است. مصر سومالی و تانزانیا مهم‌ترین مبادی وارداتی عمان محسوب می‌شوند. همانند عربستان، عمده واردات عمان از کشورهای آفریقایی، محصولات غذایی و کشاورزی تشکیل می‌دهد. در نهایت می‌توان گفت؛ آمار‌های مذکور چند نکته را روشن می‌کند. مساله اول آن است که باید دید سیاستگذاران نسبت به وضعیت اقتصادی کشورهای آفریقایی تغییر کند. بسیاری از کشورهای این قاره در حال طی‌کردن مسیر توسعه هستند و به‌زودی در زمره کشورهای درحال‌توسعه طبقه‌بندی خواهند شد. در چنین شرایطی این کشورها به انرژی و مواد اولیه برای توسعه زیرساخت‌ها احتیاج خواهند داشت. از سوی دیگر برخی از کشورهای این قاره ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای سرمایه‌گذاری در حوزه صنعت، کشاورزی و خدمات دارند. کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس به‌خوبی این ظرفیت را شناسایی کرده‌اند و درحال‌توسعه روابط خود با کشورهای آفریقایی هستند. در این بین سابقه تاریخی روابط این دو گروه از کشورها در کنار نزدیکی فرهنگی و مذهبی، باعث تسهیل تجارت فی‌مابین شده‌است. نکته مهم دیگر آن است که ایران نیز در سال‌های اخیر تلاش داشته تا روابط تجاری خود را با کشورهای آفریقایی توسعه دهد، بااین‌حال آمار‌ها به روشنی نشان می‌دهد؛ این کوشش چندان موفق نبوده است. حال یک‌سوال اساسی مطرح می‌شود؛ چرا با وجود سفر هیات بلندپایه ایران به آفریقا در سال۱۴۰۲، نه‌تنها ارزش تجارت ایران با این قاره رشد نداشته، بلکه شاهد افت ارزش تجارت با کشورهای آفریقایی هستیم؟ به گزارش دنیای اقتصاد،پاسخ آن است که توسعه‌تجارت با سایر کشورهای جهان مستلزم پذیرفتن نرم‌های بین‌المللی و شناخت درست از مزیت‌های نسبی کشور است. در شرایطی که اقتصاد کشور با مسائلی مانند تحریم‌های بین‌المللی، مشکلات در نقل و انتقال منابع مالی و ریسک‌های سیاسی روبه‌رو باشد، سفر مقامات بلندپایه به سایر کشورها به تنهایی تضمین‌کننده تحقق رشد تجارت ایران نخواهد بود.
