آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران با اقتباس از سند «راهنمای جامع برای اتاق‌های بازرگانی در مواجهه با بحران: آمادگی، پاسخ و بازیابی در شرایط اضطراری» منتشرشده توسط فدراسیون جهانی اتاق‌های بازرگانی، در تلاش است تا الگویی جامع برای نقش‌آفرینی فعال اتاق‌ها در مواجهه با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی ارائه کند...
در روزگاری که دامنه بحران‌ها از مخاطرات طبیعی گرفته تا چالش‌های انسانی، مرز نمی‌شناسد و اقتصادها را به‌ناگاه در معرض شوک‌های مخرب قرار می‌دهد، تاب‌آوری اقتصادی بیش از پیش برای برنامه‌های توسعه‌ای اهمیت یافته و نقشی ضروری و حیاتی برای بقا و تداوم فعالیت‌های اقتصادی در سطح ملی و بنگاهی ایفا می‌کند. تجربه‌های پیشین در سطح بین‌الملل نشان می‌دهد که در نبود سازوکارهای موثر برای مدیریت بحران، بیش از نیمی از کسب‌وکارها پس از یک شوک جدی، هرگز به مدار تولید بازنمی‌گردند. در این میان، بنگاه‌های کوچک و متوسط که شریان اصلی اشتغال و تولید در بسیاری از کشورها محسوب می‌شوند، بیش از سایر بنگاه‌ها در معرض خطر قرار دارند. در چنین فضایی اتاق‌های بازرگانی به عنوان نهادهای بین‌بخشی و برخوردار از مشروعیت صنفی و ظرفیت اجرایی، می‌توانند نقشی فراتر از یک تریبون مطالبه‌گر ایفا کنند. بررسی جدید مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران، با الگوبرداری از تجارب جهانی و اقتباس از سند راهنمای فدراسیون جهانی اتاق‌ها، نشان می‌دهد که این نهادها چگونه می‌توانند از طریق تدوین برنامه‌های آمادگی، تشکیل کارگروه‌های واکنش سریع، به‌روزرسانی داده‌های اضطراری، و همکاری نزدیک با دستگاه‌های اجرایی، مسیر بازگشت اقتصاد به ثبات را هموار کنند. این گزارش تاکید دارد که بازتعریف نقش اتاق‌های بازرگانی هر کشور، شرط لازم برای عبور موفق از بحران‌ها و بازسازی اعتماد عمومی به سازوکارهای حمایت از کسب‌وکارها است. در جهانی که بحران‌های طبیعی و انسانی هر سال فراگیرتر می‌شوند، تاب‌آوری اقتصادی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی انکارناپذیر برای بقای بنگاه‌ها و حفظ پایداری اقتصادی کشورها است. بر اساس داده‌های بین‌المللی، تنها در سال ۲۰۲۴میلادی جهان با ۳۹۳فاجعه طبیعی روبه‌رو شد که بیش از ۱۶هزار نفر را به کام مرگ کشاند و بالغ بر ۲۴۱میلیارد دلار خسارت اقتصادی به بار آورد. در سوی دیگر ماجرا، شمار درگیری‌های مسلحانه در سطح جهان در این سال به ۶۱مورد رسید که رقمی بی‌سابقه پس از جنگ جهانی دوم به‌شمار می‌آید. در چنین شرایطی نقش نهادهایی چون اتاق‌های بازرگانی در مدیریت بحران و بازگرداندن ثبات به فضای کسب‌وکار، بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا می‌کند. به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران که از یک سو با ریسک‌های بالای طبیعی مانند زلزله، سیل و خشکسالی روبه‌رو است و از سوی دیگر، درگیر چالش‌های پیچیده‌ای چون تحریم‌ها، نوسانات ارزی و بی‌ثباتی‌های سیاسی. آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران با اقتباس از سند «راهنمای جامع برای اتاق‌های بازرگانی در مواجهه با بحران: آمادگی، پاسخ و بازیابی در شرایط اضطراری» منتشرشده توسط فدراسیون جهانی اتاق‌های بازرگانی، در تلاش است تا الگویی جامع برای نقش‌آفرینی فعال اتاق‌ها در مواجهه با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی ارائه کند. بر اساس این گزارش، بیش از ۵۰درصد کسب‌وکارهایی که با یک بحران جدی مواجه می‌شوند، هرگز به چرخه فعالیت بازنمی‌گردند و درصد بالایی از آنها نیز طی دو سال به ورشکستگی کشیده می‌شوند. در این میان، بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) به‌دلیل محدودیت منابع آسیب‌پذیری بیشتری دارند. اتاق‌های بازرگانی، به‌واسطه شبکه گسترده ارتباطی با فعالان اقتصادی و همچنین برخورداری از جایگاه حقوقی و نهادی مشخص، می‌توانند در نقش حلقه واسط میان بخش خصوصی و حاکمیت ظاهر شده و به پیاده‌سازی راهکارهای تاب‌آوری اقتصادی کمک کنند. اما لازمه ایفای این نقش بومی‌سازی دقیق راهنماهای بین‌المللی و تطبیق آن با ساختار اداری، اقتصادی و فرهنگی ایران است. اتاق‌ها باید با همکاری دستگاه‌های مسوول از جمله مدیریت بحران، شهرداری‌ها، سازمان‌های بیمه‌گر و تشکل‌های اقتصادی، ساختارهای جدید و هماهنگ‌کننده‌ای را تعریف و اجرا کنند. مهم‌ترین فاز مدیریت بحران بر اساس گزارش اتاق بازرگانی ایران، فاز آمادگی به عنوان پایه‌ای‌ترین و حیاتی‌ترین گام در مدیریت بحران، در هفت سرفصل دسته‌بندی می‌شود؛ «تهیه و توزیع راهنمای آمادگی اضطراری»، «ایجاد پایگاه داده ارتباطی اضطراری»، «تشکیل کارگروه مدیریت بحران»، «فهرست‌برداری از منابع حمایتی»، « عضویت رسمی در نهادهای مدیریت بحران»، «ارتباطات مستمر آموزشی» و « طراحی پروتکل آمادگی داخلی اتاق». در نخستین مرحله آمادگی توصیه می‌شود که هر اتاق بازرگانی باید راهنمای مشخصی برای تداوم فعالیت اعضای خود در شرایط بحرانی تهیه و منتشر کند. این راهنما شامل اطلاعات تماس اضطراری، چک‌لیست‌های لجستیکی، دستورالعمل‌های ایمنی، نحوه پشتیبان‌گیری اطلاعات، و تحلیل نقاط ضعف ساختاری بنگاه‌ها خواهد بود. در نتیجه، در ایران که بسیاری از بحران‌ها ناگهانی و فراگیر هستند، وجود چنین راهنمایی می‌تواند مانع از فروپاشی زنجیره‌های تولید و توزیع شود. در بحث ایجاد پایگاه داده ارتباطی اضطراری باید به این نکته اشاره کرد که تجربه بحران‌های گذشته نشان داده که نخستین آسیب در شرایط اضطراری، از بین رفتن زیرساخت‌های ارتباطی است. گزارش اتاق پیشنهاد می‌دهد که اتاق‌های بازرگانی اقدام به ایجاد پایگاه داده‌ای ابری کنند که مشخصات بنگاه‌ها، اطلاعات تماس جایگزین و پروتکل‌های ارتباطی در آن ثبت شده باشد. در قدم بعدی، تشکیل یک گروه عملیاتی مرکب از نمایندگان اتاق، مقامات محلی، مسوولان مدیریت بحران، اتحادیه‌ها و صاحبان صنایع، یک ضرورت است. این گروه باید پیش از وقوع بحران با وظایف مشخص و سازوکار تصمیم‌گیری شفاف آماده فعالیت شود. در سوی دیگر، ایجاد یک بانک اطلاعاتی از منابع پشتیبان اعم از انبارهای لجستیکی، امکانات درمانی، منابع مالی جایگزین و نهادهای همکار در زمان بحران، از دیگر اقدامات توصیه‌شده در فاز آمادگی است. در مرحله پنجم، اتاق‌ها باید به عضویت نهادهای محلی، منطقه‌ای و ملی مرتبط با مدیریت بحران درآیند تا بتوانند به حلقه تصمیم‌سازی و تخصیص منابع دسترسی داشته باشند. این گزارش تاکید می‌کند که آمادگی نه‌تنها با آموزش مستمر پرسنل اتاق و اعضا محقق می‌شود، بلکه از طریق کمپین‌های آگاهی‌بخش، جلسات فصلی و توزیع منظم راهنما نیز باید تقویت شود و این نکته ششمین مرحله از مساله آمادگی شناخته می‌شود. در نهایت نیز، هر اتاق باید یک برنامه اضطراری داخلی داشته باشد که شامل لیست تماس کارکنان، تجهیزات جایگزین، طرح پشتیبان‌گیری اطلاعات و نحوه تداوم فعالیت در شرایط اختلال باشد. بیمه؛ حلقه گمشده آمادگی یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در اغلب فجایع اقتصادی و طبیعی در ایران خود را نشان داده، ضعف در پوشش‌های بیمه‌ای است. در واقع این گزارش با استناد به تجربه زلزله نیوزیلند هشدار می‌دهد که ناآگاهی از جزئیات بیمه‌نامه‌ها، نداشتن مستندات کافی، عدم ارزیابی ارزش واقعی دارایی‌ها و خلأ قانونی در تعریف خسارت‌ها مانعی جدی در بازگشت کسب‌وکارها به چرخه تولید است. در این چارچوب اتاق‌ها می‌توانند با ترویج استانداردهای پوشش بیمه‌ای و آموزش به اعضا، نقش فعالی در بهبود ریسک‌پذیری ایفا کنند. در فاز دوم که مرحله پاسخ‌دهی محسوب می‌شود، بر تمرکز بر اقدامات فوری در ساعات و روزهای نخست وقوع بحران تاکید شده است. این مرحله شامل سه اقدام کلیدی است؛ «فعال‌سازی کارگروه اضطراری»، «تحلیل دقیق وضعیت» و «بسیج اطلاعات و منابع». در واقع در این گزارش تاکید شده که نخستین گام پاسخگویی آن است که بلافاصله پس از وقوع بحران، کارگروهی که از قبل طراحی شده باید وارد عمل شود. این گروه وظیفه هماهنگی ارتباطات، دریافت اطلاعات، ارزیابی نیازها و تعامل با نهادهای امدادی و تصمیم‌گیر را بر عهده دارد. در گام بعدی ارزیابی میزان آسیب، تخمین خسارت‌ها، شناسایی بنگاه‌های بحرانی و تعیین اولویت‌ها باید در همان روزهای ابتدایی انجام شود. اطلاعات این تحلیل، پایه تصمیم‌گیری برای تخصیص منابع و طراحی اقدامات حمایتی است. سپس، از تامین برق اضطراری، سوخت، اقلام بهداشتی و فضای کاری موقت گرفته تا ایجاد پایگاه‌های اطلاع‌رسانی در این مرحله باید با هماهنگی اتاق و همکاری دستگاه‌های محلی اجرا شوند. در این میان باید تاکید کرد که سرعت، شفافیت و اعتماد عمومی در این مرحله تعیین‌کننده است. گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در این باره پیشنهاد می‌دهد که از ظرفیت‌های داخلی اعضای اتاق، امکانات بخش خصوصی و منابع عمومی به‌طور همزمان استفاده شود. توزیع بهینه منابع و اطلاع‌رسانی دقیق، شرط حیاتی عبور از مرحله شوک اولیه بحران است. احیای اعتماد برخلاف تصور عمومی، مرحله بازیابی صرفا به بازسازی فیزیکی محدود نمی‌شود. در این فاز، باید بستر لازم برای احیای روانی، مالی و ارتباطی جامعه کسب‌وکار فراهم شود. در واقع اتاق‌ها باید با استفاده از سخنگویان معتبر (شهرداران، مدیران برجسته، چهره‌های معتمد صنفی)، جریان اطمینان و امید را در جامعه اقتصادی احیا کنند. در این میان باید اشاره کرد که این موضوع به‌ویژه در بنگاه‌های کوچک و آسیب‌پذیر حیاتی است. در این میان باید اشاره کرد که یکی از ضعف‌های رایج در شرایط بحرانی، ابهام در اطلاع‌رسانی است. گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران تاکید می‌کند که داشتن یک استراتژی ارتباطی متمرکز، شفاف و پیوسته، به بازیابی اعتماد عمومی کمک می‌کند. در ادامه نیز اتاق‌ها می‌توانند از ابزارهایی چون بازارچه‌های اضطراری، تخفیف‌های ویژه برای مشتریان وفادار یا کمپین‌های خرید محلی استفاده کنند تا رونق به جریان نقدینگی بازگردد. در پایان نیز تاکید می‌شود که کارزارهای امیدبخش و تبلیغاتی نباید بدون توجه به آمادگی روانی و واقعی بنگاه‌ها آغاز شوند. چراکه شتاب‌زدگی در این حوزه، نتیجه‌ای معکوس دارد. گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، با الگوبرداری از تجربه جهانی، تاکید دارد که اتاق‌های بازرگانی باید نقش خود را از «سازمان صنفی» به «بازیگر راهبردی تاب‌آوری اقتصادی» ارتقا دهند. در فقدان یک نهاد فرابخشی چابک، این اتاق‌ها هستند که می‌توانند میان دولت، بخش خصوصی و نهادهای امدادی پل ارتباطی برقرار کنند. اما لازمه چنین نقشی، درک درست از مسوولیت‌ها، دسترسی به منابع اطلاعاتی، توان لجستیکی، آموزش مستمر و همچنین بازنگری در ساختارهای سنتی این نهادهاست. آنچه مشخص است، اتاق‌ها اگر بخواهند به رکن اساسی بازیابی اقتصادی تبدیل شوند، باید مسوولیت‌پذیری، آمادگی ساختاری و سرمایه اجتماعی خود را به‌طور چشمگیری ارتقا دهند. پاسخ‌دهی اضطراری در مرحله پاسخ‌دهی، سرعت و هماهنگی دو مولفه حیاتی برای جلوگیری از گسترش بحران و توقف فعالیت‌های اقتصادی هستند. اتاق‌های بازرگانی در این مرحله باید با استفاده از زیرساخت‌ها و کارگروه‌هایی که در مرحله آمادگی ایجاد کرده‌اند، وارد میدان شوند و نقشی فعال در مدیریت بحران ایفا کنند. در نخستین ساعات پس از وقوع بحران، نخستین اقدام اتاق باید فعال‌سازی کارگروه اضطراری باشد. این کارگروه که پیش از وقوع بحران با حضور نمایندگانی از بخش خصوصی، نهادهای دولتی، انجمن‌ها و کارشناسان شکل گرفته، باید با درک دقیق از وظایف خود، اقدام به هماهنگی عملیات کند. در این مرحله، شفافیت در فرآیند تصمیم‌گیری، تعیین مسوولیت‌ها و دسترسی به اطلاعات به‌روز نقش تعیین‌کننده دارد. تحلیل دقیق وضعیت، گامی الزامی برای اولویت‌بندی اقدامات بعدی است. این تحلیل باید شامل تخمین وسعت آسیب، شناسایی مناطق بحرانی، سنجش خسارات مستقیم و غیرمستقیم به کسب‌وکارها، و ارزیابی زیرساخت‌های از کار افتاده باشد. اتاق‌ها باید در این زمینه از ابزارهای داده‌محور، فناوری‌های مکان‌محور و ظرفیت‌های نرم‌افزاری استفاده کنند. نیازهای اولیه‌ای که بنگاه‌های اقتصادی در ساعات اولیه بحران با آن مواجه می‌شوند شامل آب، برق، سوخت، زیرساخت مخابراتی، تجهیزات بهداشتی و فضای کاری موقت است. تامین این اقلام نیازمند هماهنگی سریع میان تامین‌کنندگان، بخش دولتی و نهادهای خیریه است. گزارش پیشنهاد می‌کند اتاق‌ها بانک اطلاعاتی از این منابع را از قبل تهیه و به‌روزرسانی کنند تا در زمان بحران دچار سردرگمی نشوند. یکی از نکات قابل توجه، تاکید بر بهره‌گیری از ذخیره‌سازی اطلاعات در فضای ابری است. به‌ویژه در ایران که برخی مناطق ممکن است در اثر زلزله یا سیل از دسترس فیزیکی خارج شوند، دسترسی آنلاین به داده‌ها، نقشه‌ها، اطلاعات تماس، لیست تامین‌کنندگان و برنامه‌های عملیاتی می‌تواند عملیات امدادی و بازیابی را تسهیل کند. در سوی دیگر، مرکز پژوهش‌های اتاق ایران تاکید می‌کند که هیچ اتاقی نمی‌تواند به‌تنهایی پاسخگوی یک بحران گسترده باشد. گزارش توصیه می‌کند اتاق‌ها با استفاده از تجارب یکدیگر، تبادل اطلاعات، دریافت پشتیبانی فنی و انسانی، و کمک گرفتن از شبکه کشوری اتاق‌های بازرگانی، فعالیت خود را به‌صورت هماهنگ و منسجم انجام دهند. بازگشت به زندگی بازیابی، فرایندی فراتر از بازسازی است. این مرحله نه‌تنها شامل تعمیر ساختمان‌ها و جایگزینی تجهیزات است، بلکه بازسازی اعتماد عمومی، احیای سرمایه اجتماعی و بازگرداندن نقدینگی به جریان اقتصادی را نیز در بر می‌گیرد. هدف این فاز، بازگرداندن کسب‌وکارها به شرایط پایدار یا حتی بهتر از پیش است. یکی از مفاهیم کلیدی گزارش، «انرژی‌بخشی» به جامعه اقتصادی است. این مفهوم به معنای احیای روحیه امید، ایجاد انگیزه و تزریق پویایی به بنگاه‌هایی است که تحت‌تاثیر بحران آسیب دیده‌اند. نقش اتاق‌ها در این زمینه فراهم‌کردن بسترهای ارتباطی برای جلب دوباره مشتریان، معرفی فرصت‌های فروش و برگزاری نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های بازگشتی است. در این میان باید اشاره کرد که اجرای زودهنگام برنامه‌های تبلیغاتی و انرژی‌بخش، پیش از آنکه زیرساخت‌های کسب‌وکارها آماده پذیرش مشتریان باشند، می‌تواند نتیجه معکوس به‌همراه داشته باشد. گزارش به اتاق‌ها هشدار می‌دهد که این کمپین‌ها تنها زمانی باید آغاز شوند که اطمینان حاصل شود اکثر بنگاه‌ها حداقل توانایی ارائه خدمت و محصول را دارند. اتاق‌ها باید از چهره‌های معتبر در جامعه، همچون شهرداران، مدیران شناخته‌شده بنگاه‌ها و حتی مقامات عالیرتبه محلی، به عنوان «سخنگویان» استفاده کنند. این افراد به‌واسطه اعتماد عمومی و توان اثرگذاری رسانه‌ای، می‌توانند پیام بازگشت ایمن، اعتمادسازی و حمایت حاکمیت از کسب‌وکارها را به‌طور موثر انتقال دهند. طراحی ابزارهای خلاقانه علاوه بر حمایت‌های مالی مستقیم، گزارش پیشنهادهایی نظیر تخفیف‌های ویژه برای مشتریان بازگشتی، کمپین‌های خرید از کسب‌وکارهای آسیب‌دیده، بهره‌گیری از فضای مجازی برای تبلیغات هدفمند و استفاده از پلتفرم‌های محلی برای اطلاع‌رسانی منطقه‌ای را به عنوان راهکارهایی برای بازیابی سریع‌تر معرفی می‌کند. در مجموع، گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران با تاکید بر سه مرحله «آمادگی»، «پاسخ‌دهی» و «بازیابی»، راهبردی عملیاتی برای مدیریت بحران‌ها در سطح بنگاه‌ها و مناطق ارائه می‌کند. کلید موفقیت این الگو در این است که اتاق‌ها، صرفا به عنوان نهادی صنفی یا مشورتی باقی نمانند، بلکه خود را به نهادی اجرایی، هماهنگ‌کننده و خط مقدم مدیریت اقتصادی در شرایط غیرعادی تبدیل کنند. این گزارش بدون تعارف از چالش‌های موجود سخن می‌گوید؛ کم‌توجهی به بیمه، ضعف آموزش، محدودیت‌های مالی، نبود دسترسی یکپارچه به داده‌ها، و فرسودگی زیرساختی. اما در عین حال، با تکیه بر ظرفیت‌های فنی، مشروعیت نهادی، و شبکه ارتباطی گسترده، اتاق‌ها را به عنوان یکی از معدود نهادهای توانمند و مقبول در سطح ملی معرفی می‌کند که قادرند نقشی متفاوت و موثر در زمان بحران ایفا کنند. در پایان باید به این نکته اشاره کرد که گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، اتاق‌های بازرگانی را نه‌تنها به عنوان نهادهایی صنفی، بلکه به عنوان بازیگران راهبردی در معماری اقتصاد مقاومتی معرفی می‌کند. عبور از بحران‌ها، نیازمند نهادهایی است که توان سازماندهی، سرعت تصمیم‌گیری، قدرت بسیج منابع و اعتماد عمومی را همزمان داشته باشند.
