پایان تلخ داستان فرش دستباف ایرانی

7 شهریور آخرین روز نمایشگاه بین‌المللی فرش دستباف تهران بود. نمایشگاه از روز یکم شهریور شروع شد؛ اما در هیچکدام از آن هفت روز، شلوغی را به خود ندید. برای همین هم خیلی تفاوت نمی‌کرد که شما چه روزی را برای بازدید از نمایشگاه انتخاب کنید. همه روزهای نمایشگاه به قول غرفه‌داران سوت و کور بود.
با این حال سومین روز شهریور که روز جمعه بود، حجم تردد تاحدی بیشتر شد؛ ولی آن روز هم نه مذاکره‌ و نه معامله قابل توجهی رخ نداد. آن روز هم مثل روزهای قبل و بعد از آن، مذاکرات با خریداران ایرانی بود و معاملات، ریالی؛ چون اکثر مشتری‌های خارجی فرش دستباف ایران به نمایشگاه نیامده بودند و برای همین تعداد حاضرین انگشت‌شمار بود.
بسیاری از غرفه‌داران می‌گفتند مشتریان خارجی آنها امسال از سفر به تهران و حضور در نمایشگاه انصراف دادند. یکی از دلیل انصراف آنها عدم پوشش بیمه‌ای آنها از سوی شرکت‌های خارجی بود. شرکت‌های ایرانی هم به دلیل اینکه فعالیت بین‌المللی نداشتند، نمی‌توانستند ریسک سفر تجار خارجی را پوشش دهند، برای همین گروهی از متقاضیان فرش ایران از سفر به تهران انصراف دادند.
یکی از تجار که نخواست نامش فاش شود، گفت: بسیاری از مشتریان فرش ایران در نمایشگاه‌های خارجی از فرش‌های ما دیدن می‌کنند و برای همین دیگر به ایران نمی‌آیند. برای همین عمده معامله‌ای که در نمایشگاه دو سال اخیر تهران اتفاق افتاد، معامله‌های ریالی بود.
به کُما رفتن فرش
ظاهرا هنوز نمایشگاه فرش از کما در نیامده است. این نمایشگاه با شروع کرونا به کُما رفت و از سال گذشته دوباره به هوش آمد؛ اما هنوز حالش خوب نیست. یکی از دلایل آن به باور همه بزرگان فرش، بی‌توجهی مقامات دولتی و عدم مدیریت صحیح این نمایشگاه است. برای نمایشگاه، نه قبل از برگزاری آن و نه در حین برگزاری به درستی تبلیغ نشد. در زمان افتتاحیه هم به گفته احمد کریمی - رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف کشور - عباس علی‌آبادی وزیر صمت به نمایشگاه نیامد.
کریمی گفت: روز یکم شهریور یکی از مقامات نه‌چندان بلندپایه وزارت صمت برای افتتاحیه به نمایشگاه آمده بود. منظور او محمدمهدی برادران معاون صنایع عمومی وزیر صنعت، معدن، تجارت (صمت) بود. او که به گفته کریمی، «نه فرش را می‌شناسد و نه فعالان فرش را درک می‌کند»؛ البته از نگاه فعالان حوزه فرش، هیچ‌کدام از مقامات دولتی فرش را به خوبی نمی‌شناسند.
البته آنها می‌گویند فرحناز رافع - رئیس مرکز ملی فرش - هم فرش را نمی‌شناسد، ولی به گفته یکی از فعالان صنعت فرش دستباف، رافع به دلیل تلاشش برای حل مشکلات فعالان این حوزه برای اغلب آنها قابل احترام است. موضوع ناآشنایی مقامات دولتی با فرش و از همه مهمتر فرش دستباف، موضوع تازه‌ای نیست. پیش از رافع نیز فرشته دستپاک که از خرداد ۱۳۹۷ به مدت یک سال و هفت ماه ریاست مرکز ملی فرش را به عهده داشت، درکی از فرش و فرش دستباف نداشته است.
در واقع رو به افول رفتن مدیریت فرش قبل از مطرح شدن موضوع الحاق مرکز ملی فرش ایران به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آغاز شده بود. موضوع الحاق مرکز ملی فرش ایران موضوعی بود که از سال ۱۳۸۹ به طور جدی از سوی سازمان میراث فرهنگی مطرح شد؛ اما به دلیل مخالفت فعالان صنعت فرش و وزارت صمت منتفی شد.
حتی منتفی شدن این موضوع نیز دستاوردی قابل توجهی برای فرش نداشت، چون مرکز ملی فرش در قالب یک دفتر نحیف در معاونت صنایع عمومی وزارت صنعت، معدن، تجارت (صمت) ماند و تلاشی برای تقویت آن در این وزارتخانه صورت نگرفت.
در واقع ضعف مدیریت در حوزه فرش باعث شد تصمیماتی که در حوزه فرش، بویژه فرش دستباف، گرفته شده و می‌شود، بیشتر در راستای تضعیف فرش باشد.
افول فرش دستباف
یکی از مسائل مهمی که منجر به افول صادرات فرش بویژه صادرات فرش دستباف ایرانی شد، موضوع رفع تعهد ارزی صادرکنندگان بود؛ موضوعی که بیش از پنج سال است صادرکنندگان نسبت به آن اعتراض دارند اما این اعتراض به هیچ‌جا نرسیده است. البته روز گذشته رافع گفت که موضوع رفع تعهد ارزی صادرکنندگان فرش دستباف حل شده است. به گفته رافع، در بودجه 1402 رفع تعهد ارزی فرش دستباف حذف شده است. با این حال این سیاست هنوز عملیاتی نشده است و به گفته فعالان صنعت فرش مشخص نیست که چه زمانی عملیاتی شود.
به گفته رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف کشور، حذف تعهدات ارزی صادرکنندگان فرش دستباف هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. رضا صفری یکی از اعضای این اتحادیه نیز گفته است: «هنوز در مورد حذف تعهدات ارزی به ما حرفی نزده‌اند؛ اما اگر این مساله حل شود، قطعا بیش از 30 درصد مشکلات صادرات فرش دستباف حل خواهد شد.»
به باور فعالان این صنعت، اگر مشکلات صادرات فرش دستباف حل شود، قطعا مشکلات طراحان و فرش‌بافان ایرانی هم به تدریج حل خواهد شد، زیرا سرریز سود ناشی از تجارت، به میدان تولید خواهد رفت؛ اما امروز به دلیل استمرار مشکلات این حوزه، تولید هم به شدت کاهش یافته است.
کریمی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف کشور، درباره سقوط آمار صادرات فرش می‌گوید: سال 1374 ارزش صادرات فرش ایران یک میلیارد و 740 میلیون دلار بود، یعنی 40 درصد صادرات غیرنفتی ایران در اختیار فرش بود. این رقم امروز تنها حدود 50 میلیون دلار است.
این آمار به خوبی روند نزولی تولید فرش را هم نشان می‌دهد. به گفته فعالان صنعت، فرش‌بافان دیگری تمایلی به ادامه کار ندارند؛ آن‌هم در شرایطی که بیمه آنها هم حل نشده است. موضوع بیمه بافندگان بیش از دو دهه است که مورد بحث و بررسی قرار گرفته، اما هیچ وقت به نتیجه مطلوب منجر نشده است. همین شرایط باعث شده است مهاجرت در بین فرش‌بافان مانند بسیاری از فعالان اقتصادی حوزه‌های دیگر، صعودی شود.
هرچند آمار دقیقی در مورد روند مهاجرت بافندگان و طراحان ایرانی به کشورهای همسایه و منطقه و دیگر کشورهای جهان در دست نیست، اما مشاهدات و پرس وجو از فعالان این حوزه مؤید این ادعاست و بعید است هیچ مقامی بتواند آن را انکار کند؛ مهاجرتی که پایان داستان فرش دستباف را به داستانی غم‌انگیز تبدیل کرده است.