قیمت هر تن کالای صادراتی ساخت ایران نشان می‌دهد صدور کالاهای با ارزش افزوده به حدی کاهش یافته که گویا کالاهای ایرانی در جهان به حراج گذاشته شده است. این موضوع در جدیدترین داده‌های گمرکی نیز منعکس شده است...
با نگاه به روند بیست‌ساله صادرات غیر نفتی کشور، به گواهی آمار و ارقام این موضوع بررسی شده است. بهترین سال صادرات ایران از نظر ارزش کالاهای صادرشده سال۱۳۸۷بوده که قیمت هر تن کالای صادراتی به ۵۵۱دلار رسیده است. این در حالی است که هر تن کالای ایرانی در نیمه نخست امسال به قیمت ۳۵۶دلار در بازار جهانی به فروش رسیده است. این رقم چیزی در حدود ۳۰درصد کمتر از متوسط قیمت هر تن صادرات ایران در سال۸۷به قیمت جاری و نزدیک ۵۰درصد آن به قیمت ثابت است. کارشناسان معتقدند تحریم‌ها باعث شده است ایران مشتریان ثابت خود در دهه‌های گذشته مانند کشورهای اروپایی و عربی منطقه را از دست بدهد و مجبور باشد تا عمده کالاها را به چند مقصد خاص صادر کند. در نتیجه قدرت تجاری «ساخت ایران» در بازار جهانی کاهش یافته است. آخرین آمار گمرک از تجارت ایران در 6 ماهه نخست امسال حاوی نکات قابل‌توجهی است. این آمارها نشان می‌دهد درحالی‌که میزان وزنی صادرات غیرنفتی نیم‌سال اول با رشد 29درصدی نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته به رقم 67میلیون و 700هزار‌تن رسیده، ارزش صادرات 2.62درصد کاهش پیدا کرده و رقم 24میلیارد و 143میلیون‌دلار را ثبت کرده‌است. این آمار به این معنی است که هر‌تن صادرات کشور به قیمت 356.4دلار به‌فروش می‌رسد که افت محسوسی نسبت به آمارهای دو سال‌گذشته را نشان می‌دهد. تصویر بزرگتر اما نگران‌کننده‌‌‌‌‌‌تر است. بررسی آمارها در 20سال‌گذشته بیانگر آن است که گرچه وزن صادرات غیرنفتی ایران 8.2برابر شده، اما ارزش صادرات کشور با درنظرگرفتن تورم، نزدیک به5 برابر شده‌است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت؛ در حالی که سبد کالاهای صادراتی ایران تغییر چندانی نداشته اما با قیمت ارزان‌تری به فروش می‌رسد. تاریخچه صادرات غیرنفتی برای بررسی آمارهای تجارت ایران باید 20سال‌به عقب برویم. سال1382، زمانی‌که دولت هشتم به پایان خود نزدیک میشد، 15سال از پایان جنگ تحمیلی گذشته و خسارات ناشی از جنگ بازسازی شده‌بود. در این سال‌جمعیت کشور کمتر از 70میلیون نفر و بعد خانوار 4 نفر محاسبه‌شده بود، یعنی جمعیت متولدین دهه60 دانش‌آموز یا دانشجو بودند و هنوز به بازار کار وارد نشده و ارزش‌افزوده تولید نمی‌‌کردند. در این سال‌هنوز کار پرونده هسته‌‌‌‌‌‌ای ایران بالا نگرفته بود و ایران با تحریم‌های گسترده مواجه نبود. در این زمان وزن صادرات غیرنفتی ایران چیزی در حدود 15میلیون‌تن محاسبه‌شده که مجموعا به قیمتی در حدود 6میلیارد‌دلار به سایر کشورها صادرشده بود؛ در واقع ایران هر‌تن کالای خود را به قیمتی در حدود 386دلار صادر کرده که 30دلار بیشتر از قیمت آن در سال‌جاری است. در ابتدا این اختلاف چندان قابل‌توجه به‌نظر نمی‌رسد، اما درنظرگرفتن این نکته حائزاهمیت است که با توجه به تورم سالانه آمریکا، ارزش یک‌دلار در سال2003 میلادی با سال2023برابر نیست. محاسبه تورم 20ساله ایالات‌متحده نشان می‌دهد که 356دلار در سال‌جاری تقریبا معادل 220دلار در سال2003 است. حال اگر صادرات را براساس ارزش واقعی درنظر بگیریم، کالاهای ایرانی بیش از 40درصد ارزان‌تر از 20سال‌قبل به‌فروش می‌رسد. در نیمه دوم دهه80 شمسی صادرات ایران روند روبه‌رشدی داشت به‌صورتی‌که در سال1387 از نظر وزنی به رقم 33میلیون‌تن و از نظر ارزشی به عدد 18میلیارد و 333میلیون‌دلار رسید، یعنی هر‌تن کالای ایرانی به‌طور متوسط 551دلار در بازارهای جهانی به‌فروش می‌رسید؛ رقمی معادل 730دلار در سال‌جاری. این رکوردی است که در 13سال بعدی، ایران هیچ‌وقت به آن نرسید.در سال‌های بعدی نیز ارزش هر تن صادرات ایران به قیمت جاری، بین 450 تا 500دلار در نوسان بود. به‌عنوان نمونه ایران در سال1390، بیش از 66.4میلیون‌تن کالا به ارزش 33میلیارد و 818میلیون‌دلار به دیگر کشورها کالا صادر کرده که به‌معنای آن است که هر‌تن کالای ایرانی قیمتی معادل 509دلار داشت. در اواخر دولت دهم بود که روند افت قیمت کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی شروع شد؛ دقیقا زمانی‌که معماری تحریم‌های سازمان‌ملل علیه ایران کامل شد و آثار تحریم‌ها در اقتصاد کشور مشاهده شد. در سال92 هر‌تن کالای ایرانی در بازارهای جهانی به‌طور متوسط 389دلار به‌فروش رسیده است. مقایسه آمارهای این سال‌با دو سال‌قبل نشان می‌دهد که از این سال‌تجارت ایران به وضعیت جدیدی روبه‌رو شده‌است، درحالی‌که وزن صادرات ایران در سال92 نسبت به دو سال‌قبل بیش از 22درصد افزایش داشت، ارزش دلاری صادرات نزدیک به 7درصد افت کرده‌بود. این نقطه پایانی بر رشد صادرات از ایران توام با خلق ارزش‌افزوده بود. واقعیت آن است که تجارت ایران از سال92 تاکنون نتوانسته خود را بازسازی کند. بعد از سال94، ارزش کالاهای صادراتی ایران پیوسته در حال کاهش بوده‌است. در سال1395 بازرگانان ایرانی نزدیک به 130میلیون‌تن به ارزش 44میلیارد‌دلار کالا صادر کرده‌‌‌‌‌‌اند. در این سال‌قیمت هر‌تن کالای ایرانی معادل 339دلار محاسبه‌شده که به‌معنای 25درصد افت ارزش نسبت به سال‌قبلی است. سال 98 و 99 بدترین سال‌ها در حوزه خلق ارزش‌افزوده در بخش کالاهای صادراتی است. در این سال‌ها میانگین قیمت صادرات ایران به ازای هر‌تن به ترتیب معادل 308.3 و 307.6دلار محاسبه شده‌است؛ پایین‌ترین رقم (به نرخ جاری) در 20 سال‌گذشته. نکته قابل‌توجه در این آمار آن است که در سال98 رکورد وزنی صادرات ایران با ثبت رقم 134میلیون و 331هزار‌تن شکسته شد، اما ارزش دلاری صادرات این سال، از میانگین چهار سال‌منتهی به 98 کمتر است. مقایسه آمارها در سال‌های 87 و 98 نیز تصویر روشنی ارائه می‌دهد. در سال87 ایران رکورد بسیار بالایی را در شاخص قیمت هر تن کالای صادراتی را ثبت کرده‌است. رشد وزنی کالاهای صادراتی ایران در سال98 نسبت به این سال‌بیش از 300درصد رشد داشته اما ارزش دلاری در این مدت تنها 125درصد رشد داشته‌است. معنای این آمار آن است که ایران در این مدت صادرات با ارزش‌افزوده پایین‌تری داشته‌است. در سال‌های 1400 و 1401 ارزش صادرات ایران تا حدی افزایش پیدا کرد و به ازای هر‌تن به ترتیب به رقم 395.6 و 435.7 رسید. البته باید این نکته را درنظر گرفت که حداقل بخشی از این رشد در ارزش جاری صادرات ایران در این دو سال‌را می‌توان مرتبط با نرخ بالای تورم اقتصاد جهانی در سال‌های اخیر دانست. چرا ارزش صادرات آب رفت؟ دلیل اصلی کاهش ارزش صادرات ایران به قیمت ثابت مشخص است؛ تحریم‌ها. سایر دلایل ناشی از قطع ارتباط ایران با بازارهای جهانی است. البته علاوه‌بر اختلال‌‌‌‌‌‌های بیرونی که تجار ایران را برای نقل و انتقالات درآمد صادراتی با مشکل مواجه کرده، اتخاذ برخی از سیاست‌های غلط، نقش ایران را در تجارت‌جهانی کمرنگ‌‌‌‌‌‌تر کرده‌است. یکی از نشانه‌های اثر تحریم‌ها بر تجارت ایران محدود‌شدن شرکای تجارت ایران است. در سال1401، صادرات ایران به کشورهای چین، عراق، ترکیه و امارت، مجموعا بیش از 71درصد از کل صادرات ایران را شامل میشد. 20سال‌پیش اما، میزان شرکای تجاری ایران بسیار متنوع‌‌‌‌‌‌تر بود. در سال82 به غیر‌از امارات که معادل 15درصد از کل ارزش صادراتی ایران به این کشور صادر میشد، بیشتر شرکای اصلی ایران، سهم یک تا 5درصدی از صادرات ایران داشتند. به‌عنوان مثال چین با واردات 231میلیون‌دلار سهم نزدیک به 4درصدی و ژاپن و آلمان با واردات به ترتیب 360 و 347میلیون دلاری هرکدام 6درصد از صادرات ایران را خریداری کرده‌‌‌‌‌‌اند. کشورهای همسایه عربستان و کویت نیز هرکدام نزدیک به 2درصد مجموع ارزش کالاهای صادراتی ایران را وارد می‌کردند. نکته جالب آن است که در سال82 ایالات‌متحده مشتری بیش از 2.3درصد از کالاهای صادراتی ایران بوده‌است. علاوه بر تنوع قابل‌توجه در بازار کالاهای صادراتی ایران، دو نکته در این آمار قابل‌توجه است. اول اینکه در سال‌مذکور بیش از 15درصد از ارزش تجارت ایران با کشورهای اروپایی بوده‌است؛ رقمی معادل یک‌میلیارد دلار و این در حالی است که در جمع 20واردکننده کالاهای ایرانی در سال1401، حتی نام یک کشور اروپایی دیده نمی‌شود. دوم نقش پررنگ‌تر کشورهای همسایه مانند عربستان، کویت، ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان در تجارت ایران است. در سال87 که صادرات ایران بیشترین ارزش در 20سال‌گذشته را داشته نیز وضعیت نسبتا مشابه است. در این سال‌چین معادل 10درصد (2.3میلیارد دلار) از ارزش کالاهای ایرانی را وارد کرده‌است. این رقم برای امارات 12درصد و برای عراق و هند به ترتیب معادل 15 و 6درصد از ارزش صادرات ایران محاسبه شده‌است. گرچه در این سال‌سهم 4واردکننده اول کالاهای ایرانی از کل ارزش صادرات ایران بیشتر شده اما همچنان بازار صادراتی ایران متنوع است. به‌عنوان مثال در این سال‌کره‌جنوبی 820میلیون دلار، ژاپن 588میلیون‌دلار و هلند و بلژیک به ترتیب 346 و 406میلیون‌دلار از ایران کالا وارد کرده‌‌‌‌‌‌اند. اما بررسی این آمارها چه اهمیتی دارد و چه نکته‌‌‌‌‌‌ای را روشن می‌کند؟ حقیقت این است که تجارت‌جهانی به مبادلات در بازار یک شهر شباهت دارد. تصور کنید که فروشنده یک کالا در بازار هستید و تنها چهار مشتری در بازار وجود دارد. حال اگر یکی از این چهار مشتری تصمیم بگیرد از فروشنده دیگری کالا را تهیه کند، شما مجبور می‌شوید که اجناس را به قیمت کمتری بفروشید تا بتوانید به خرید و فروش در بازار ادامه دهید. در مورد تجارت ایران البته، درنظرگرفتن دو نکته دیگر هم ضروری است. نکته اول آن است که تا قبل از تحریم‌ها، کشورهای خریدار کالاهای ایرانی عمدتا از بین کشورهای با درآمد سرانه بالابودند؛ درحالی‌که مشتریان فعلی درآمدسرانه پایین‌تری دارند. بنابراین نمی‌توان کالاها را به این کشورها با قیمت بالاتری فروخت؛ زیرا دلیل اینکه این کشورها تحریم‌ها را نادیده گرفته و از ایران خرید می‌کنند، ارزان‌تر بودن کالاهای ایرانی است. آمارهای صادرات ایران در سال87 می‌تواند تصویر روشنی در این رابطه ارائه کند. در این سال‌عربستان نزدیک به 294هزار‌تن کالا به ارزش 387میلیون و 583هزار‌دلار از ایران وارد کرده‌بود. این رقم به این معنی است که عربستان برای هر‌تن کالای ایرانی رقمی بیش از 1300دلار پرداخت کرده‌است. همچنین ژاپن به ازای هر‌تن واردات از ایران 588دلار و کره‌جنوبی 602دلار در این سال‌پرداخت کرده‌است. ارزش هر‌تن کالای صادراتی ایران به بلژیک بیش از 970دلار و به سنگاپور معادل 919دلار بوده‌است. البته باید این مساله را درنظر گرفت که این ارقام به قیمت جاری محاسبه‌شده و اگر تورم آمریکا در این مدت را در آمارها درنظر بگیریم، ارزش هر‌تن صادرات ایران به عربستان در سال87 رقمی معادل 1800دلار در زمان فعلی است. جالب این است که در همین سال‌چین به ازای هر‌تن واردات از ایران نزدیک به 225دلار پرداخت می‌کرده است. این آمار نشان می‌دهد که توسعه‌تجارت با کشورهای با درآمدسرانه بالا این امکان را فراهم می‌کند که کالاهای با ارزش‌افزوده بالا امکان صادرات داشته باشند. نکته دیگر در مورد ماهیت کالاهای صادراتی ایران آن است که در صورت افزایش قیمت، همواره این خطر وجود دارد که مشتریان این کالاها را از محل دیگری تامین کنند؛ در واقع بازار کالاهایی که ایران در آن فعال است به بازار رقابت کامل نزدیک‌تر هستند. عمده صادرات غیرنفتی ایران شامل گاز، محصولات پتروشیمی، فلزات و مواد معدنی است. با توجه به اینکه این محصولات از مهم‌ترین مواد اولیه برای تولید هستند، کشورها تمایل دارند تا واردات را از کشوری انجام دهند که بتوانند با آن همکاری بلندمدت داشته باشند. به دلیل اینکه ایران، در 10سال گذشته چندین‌بار بین وضعیت تحریم کامل و لغو تحریم‌ها در نوسان بوده، عمده مشتریان که حتی ممکن است از نظر سیاسی با کشورهای غربی همسو نباشند، ترجیح می‌دهند از منبع پایدارتری مواد اولیه مورد‌نیاز برای صنعت خود را تامین کنند. در این حالت تنها معدودی از مشتریان باقی می‌‌‌‌‌‌مانند که با قبول ریسک مبادله با ایران امیدوارند کالاها را به قیمت پایین‌تری خریداری کنند. ناپایداری در وضعیت تجارت باعث تغییراتی در نگرش فعالان اقتصادی داخلی هم می‌شود. زمانی‌که بازارهای صادرات ایران متنوع‌‌‌‌‌‌تر هستند و کشورهای با درآمد سرانه بالا مشتری تولیدات ایرانی هستند، این انگیزه در صاحبان بنگاه‌ها ایجاد می‌شود تا محصولات با ارزش‌افزوده بالا تولیدکنند. در این حالت تمرکز بر تولید با استاندارد جهانی، سرمایه‌گذاری در صنایع بسته‌بندی و ایجاد و گسترش بخش‌های تحقیق و توسعه به اولویت فعالان اقتصادی تبدیل می‌شود، در مقابل در وضعیتی که تنها چند مشتری خاص برای کالاهای ایرانی وجود دارد، این انگیزه‌‌‌‌‌‌ها از بین می‌رود و خام‌فروشی رونق می‌گیرد. این شرایط بر صنایع ایرانی و وضعیت بازار کار اثر نامطلوبی خواهد داشت و در میان‌مدت تولید ناخالص داخلی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. به گزارش دنیای اقتصاد، در نهایت می‌توان گفت کاهش در ارزش صادراتی کالاهای ایرانی محصول محدود‌شدن بازار ایران به چند کشور خاص است. این فرآیند باعث‌شده است ایران به‌جای صادرات کالاهای با ارزش‌افزوده بالا به خام‌فروشی اقدام کند. کاهش ارزش صادرات ایران و محدود‌شدن آن به چند کشور خاص یک تضاد جدی را نیز ایجاد می‌کند. کشورهایی که مواد اولیه را به قیمت ارزان از ایران تامین می‌کنند احتمالا تمایل خواهد داشت وضعیت فعلی ایران ادامه داشته‌باشد تا از این طریق منافع خود را حفظ کنند. برای رفع این مشکل لازم است تا با مذاکره با سایر کشورها این فرصت را برای فعالان اقتصادی ایرانی فراهم کرد تا‌بار دیگر کالاهای ایرانی در بازار جهانی با قیمت واقعی خود به‌فروش برسند.
