سقوط کالای استراتژیک صادراتی ایران

در شرایط فعلی این کالای استراتژیک صادراتی ایران در بازارهای داخلی و خارجی، با سقوطی چشمگیر همراه شده است. در همین حال ورود تکنولوژی‌های جدید مانند روبات‌ها به صنعت فرش دستباف ایران و تولید این کالا با روبات باعث ایجاد نگرانی‌های عمیق شده است.
بر اساس آمارها، در نیمه نخست سال گذشته تنها ۳۲ میلیون دلار فرش دستباف صادر شده است که پیش‌بینی می‌شود صادرات فرش دستباف نسبت به دو سال قبل با افت حدود۲۰ درصدی مواجه شود. این در حالی است که صنعت فرش ایران در سال‌های نه چندان دور تجربه صادرات ۲.۵ میلیارد دلاری هم داشته است. اما در شرایطی که حال و روز بافندگان و صادرکنندگان فرش دستباف در کشور مناسب نیست، نوعی از بافت فرش با عنوان «بی‌گره بافی» به عنوان پدیده‌‌‌ای نوظهور در صنعت فرش به وجود آمده است که از نگاه برخی فعالان این صنعت، فروش محصول این نوع بافت به نوعی تقلب و لطمه زدن به حیثیت فرش دستباف اصیل ایرانی و آبروی ملی است. در توجیه این کار گفته می‌شود در شرایط عادی برای بافتن فرش فرد می‌تواند حداکثر هشت‌هزار تا ۱۰‌هزار گره در روز بزند؛ اما زمانی که موضوع بی‌گره بافی رخ می‌دهد، فرد در طول یک روز می‌تواند ۲۰‌هزار تا ۲۲‌هزار گره بر فرش بزند و سرعت تولید خود را افزایش دهد. هرچند بی‌گره بافی یا استفاده از نوعی دستگاه یا روبات در تولید فرش دستباف بسیار محدود گزارش شده اما صنعتگران و قالی بافانی که دوام و قوام کسب و کار خود را وابسته به آوازه فرش ایرانی در جهان می‌‌دانند، از بروز این نوع بافت اظهار نگرانی می‌کنند.
روبات‌ها عددی نیستند!
مهدی احمدی تهرانی، یکی از کارشناسان فرش دستباف ایران شرایط فعلی این کالا در کشور را اسفناک و نگران‌کننده توصیف کرده و در مورد موضوع بافت فرش دستباف ایران به صورت روبات یا کامپیوتر نیز توضیحاتی ارائه کرده است. وی ابتدا در خصوص بافت فرش به وسیله تکنولوژی‌های نوین می‌گوید: در برخی استان‌ها که بافت فرش در آنها رایج بوده مانند کرمان، از مدتی پیش تهیه نقشه را با کمک کامپیوتر یا دستگاه‌های روبات انجام می‌دهند، اما اینکه خود فرش توسط روبات‌ها بافته شود اطلاع چندانی ندارم. حالا با استفاده از این تجهیزات کمی کار بافنده راحت‌تر شده اما این موضوع مطرح می‌شود که ممکن است در آینده دستگاه‌ها به جای انسان اقدام به بافت فرش کنند. همان اتفاقی که در فرش ماشینی نیز شاهد آن هستیم. البته تهیه فرش دستباف به نبوغ و ایده‌هایی نیاز دارد که در حال حاضر انسان بهتر می‌تواند آن را تولید کند. بنابراین روبات‌ها در مقابل انسان‌ها عددی نیستند!
سقوط بازارها
فرش دستباف هر دو بازار داخلی و خارجی خود را از دست داده است. صادرات فرش دستباف ایران در سال‌های اخیر بسیار کاهش داشته که علت بزرگ آن تحریم کشور و علت دیگر نیز بی‌تفاوتی و کم اهمیتی مسوولان مربوطه به این کالای استراتژیک است. تا مدتی پیش صادرات فرش ایرانی به بیشتر کشورهای جهان انجام می‌شد، حالا این امر بسیار کم و در حد ناچیز است. در حال حاضر صادرات به کشورهای عراق، افغانستان و برخی کشورهای آسیای میانه در حد محدود وجود دارد. این درحالی است که زمانی فرش دستباف بزرگ‌ترین کالای استراتژیک ایران بود و اولین کالای غیرنفتی شناخته می‌شد. مدتی پیش فرش دستباف از رتبه اول صادرات غیرنفتی به رده ۹ سقوط کرد. اما مدتی است که آمارهای صادراتی منتشر نمی‌شود. متاسفانه به نظر می‌رسد در حال حاضر رتبه فرش دستباف در صادرات غیرنفتی به رتبه ۱۴ رسیده است.
نیازمند حمایت هستیم
بافت فرش دستباف به دلایل مختلف در کشور کاهش چشمگیری داشته است. در حال حاضر استان‌های کرمان (شهرهای راور و انار)، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، قم، خراسان جنوبی و آذربایجان غربی بیشترین میزان بافت را دارند. بهترین راهکارهای دولت برای تقویت جایگاه فرش دستباف، حمایت از بافندگان، افزایش قدرت خرید مصرف‌کنندگان داخلی برای بهبود بازارهای کشور و همچنین کمک به تولیدکنندگان و صادرکنندگان برای حضور موثر در نمایشگاه‌های بین‌المللی است.
آفت فرش‌های روبات بافت
اما رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران، مدتی پیش تهیه نسخه فرش دستباف ایران توسط روبات‌ها در سایر کشورها را آفت مهمی برای صنعت فرش دستباف ایران عنوان کرده است. مسعود سپهرزاد در این خصوص گفت: میل به خرید فرش ماشینی در اکثر کشور‌‌های جهان افزایش پیدا کرده است که آن هم به‌دلیل استفاده از روبات در بافت فرش‌‌های دستباف در هند و پاکستان است. در کشور هند، فرش‌‌ها روبات‌بافت هستند یعنی دستگاه‌‌هایی دارند که به جای نیروی انسانی گره می‌‌زند و مراحل بافت را سریع‌تر انجام می‌دهد.
وی در همین خصوص ادامه داد: فرش کپی‌شده از نقشه و رنگ فرش دستباف ما به نصف قیمت با نخ طبیعی و روبات بافت به فروش می‌‌رسد. ما به مرکز ملی فرش گفته‌ایم که به جای برگزاری نمایشگاه در سطح شهرها، رنگ و نقشه‌‌های ایرانی را ثبت جهانی کنند. بنده ۷ سال پیش در نمایشگاهی در آلمان فرشی را دیدم که مطمئن شدم فرش نقشه ماهی تبریز است، اما وقتی از مبدأ صادراتی جویا شدم متوجه شدم که فرش از هند آمده است. ما در حال حاضر به‌دلیل سرعت کم در بافت فرش توان پاسخ‌گویی نیاز بازار را نداریم، اما تولیدکننده‌‌های صنعتی بین‌المللی به تولید چند‌هزار متر فرش روبات‌بافت رسیده‌اند.
این فعال صنفی می‌گوید: میل به خرید فرش ماشینی در اکثر کشور‌‌های جهان افزایش پیدا کرده است که آن هم به‌دلیل استفاده از روبات در بافت فرش‌‌های دستباف در هند و پاکستان است. رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران نبود تبلیغات مناسب را در کشور‌‌های اروپایی که خریدار فرش ایرانی هستند، علت کاهش صادرات دانست و گفت: به علت نبود تبلیغ و بازارسازی مناسب، بازار‌‌های اروپایی را تقریبا از دست داده‌ایم و این نیاز به شدت احساس می‌شود که دوباره موج تبلیغات و جریان‌سازی برای احیای فرش ایرانی ایجاد شود.
به گفته سپهری، علت مشکلات عمده تولید فرش، رکود حاکم بر بازار، نوسانات ارزی، قیمت بالای مواد اولیه و دستمزد‌‌هاست. همچنین گران شدن فرش دستباف و قدرت خرید پایین مصرف‌کننده داخلی از عوامل رکود بازار فرش دستباف داخلی است؛ چرا که فرش ماشینی قسمت اعظمی از نیاز بازار را تامین کرده است.
وی از ورود کالای قاچاق فرش به کشور نیز ابراز نگرانی می‌کند و می‌گوید: برخی از فرش‌‌های دستباف، مانند فرش‌‌های دستباف ترکمن از مرز‌‌های افغانستان به بازار داخلی ما قاچاق می‌‌شوند و تولیدکننده فرش به‌دلیل قیمت پایین فرش توان رقابت با این کالا‌‌ها را ندارد. صادرکننده فرش به سبب افزایش قیمت ارز و مقدار دستمزد کم‌کارگران برای تولید فرش، دیگر قیمت خرید چند سال قبل را پرداخت نمی‌‌کند. امروز یک فرش ۶ متری بافت تبریز ما به قیمت ۶۰ میلیون تومان برای مقاصد صادراتی به فروش می‌رود؛ درحالی‌که همین فرش را۱۰ سال قبل به قیمت ۲۴۰ میلیون تومان امروز به فروش می‌‌رساندیم.
رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران در پایان گفت: یکی از مشکلات صادرکنندگان حوزه فرش مربوط به فروش ارز در سامانه نیماست. یک نکته توسط مقامات سیاستگذار درباره صادرکنندگان لحاظ نشده و آن این مهم است که فرش صادراتی ما امکان دارد سه تا ۴ سال فروش نرود، بنابراین نباید از صادرکننده به صورت آنی توقع ارائه ارز در سامانه نیما را داشته باشند.