داده‌های جدید یک تغییر وضعیت جدی را مخابره می‌کند؛ در درجه اول، تعداد چک‌های مبادلهای که در ماه‌های دوم و سوم سال زیر ۸ میلیون فقره بود، در تیر ماه به بیش از ۹ میلیون فقره رسید. افزایش تعداد مبادله نشان می‌دهد سطح مبادلات در اقتصاد، حرکت به سوی وضعیت عادی را آغاز کرده است. علاوه‌بر این، نسبت چک‌های برگشتی چه از نظر مبلغ و چه از نظر تعداد، برای اولین بار پس از شیوع کرونا تک رقمی شد تا ریسک معاملات مدت‌دار به کمترین میزان برسد. روند کاهشی چک برگشتی در سال گذشته تا بهمن ماه برقرار بوده، تا جایی که نسبت مبلغی به ۵/۹ درصد نزول پیدا کرده بود. کرونا این نوار کاهشی را قطع کرد و نسبت چک برگشتی در فروردین به ۲۰ درصد رسید. اما در اولین ماه تابستان، با ثبت نسبت چک برگشتی ۵/۹ درصدی، این ابزار پرداخت به حاشیه امن بازگشت.
داده‌های مبادله چک در تیرماه به وضعیت نرمال بازگشت؛ تعداد چک‌های مبادلهای که در سه ماه نخست سال با افت قابل‌توجهی همراه شده بود، در تیرماه به محدوده دوران پیش از کرونا بازگشت. علاوه‌بر این نسبت چک‌های برگشتی نیز که در ماه‌های اول شیوع کرونا، تا ۲۰ درصد نیز رفته بود، در اولین ماه تابستان به زیر ۱۰ درصد رسید؛ هم از نظر تعداد و هم از نظر مبلغ.
بازگشت سطح مبادلات
بانک‌مرکزی، آخرین آمار چک‌های مبادلهای را منتشر کرده است. پس از آنکه کرونا در کشور شیوع پیدا کرد، استفاده از چک در مبادلات کمرنگ شد؛ البته نه اینکه از محبوبیت این ابزار پرداخت کاسته شده باشد، بلکه تعطیلی‌های گسترده کسب‌وکارها موجب شده بود تا سطح مبادلات به شکل قابل‌توجهی افول کند. در نتیجه این امر خود را در تحولات چک هویدا کرد. البته در اسفند، به دلایل سنتی تعداد چک‌های مبادله شده افت نکرد و روندی افزایشی داشت. اما در سه ماه اول سال، به شکل محسوسی تعداد چک‌های مبادلهای نسبت به روند سال گذشته دچار افت شده بود. تعداد چک‌های مبادلهای در آخرین ماه پیش از شیوع کرونا، یعنی بهمن‌ماه معادل ۸ میلیون و ۵۶۲ هزار فقره بوده که در اردیبهشت‌ماه به ۷ میلیون و ۹۷۹ هزار فقره رسید؛ یعنی ۷ درصد کاهش. در خردادماه نیز سطح تبادل چک در همین محدوده باقی مانده بود. اما در اولین ماه تابستان ورق برگشت و به میزان ۹ میلیون و ۱۰۰ هزار فقره چک در سطح اقتصاد مبادله شد. می‌توان این بازگشت را به‌عنوان عادی شدن سطح تبادلات در اقتصاد کشور تلقی کرد. این قضیه درخصوص مبلغ چک‌های مبادلهای نیز صدق می‌کند. در اولین ماه فصل، ارزش چک‌های مبادلهای به بیش از ۲۰۵ هزار میلیارد تومان رسید که بیشترین ارزش تاریخی این شاخص به حساب می‌آید. همچنین ارزش چک‌های مبادلهای ۳۳ درصد در قیاس با خردادماه رشد کرده است. باید توجه کرد که محرومیت‌های دارندگان چک‌های برگشتی در ایام کرونا، به مدت سه ماه لغو شده بود. بر اساس بخشنامه بانک‌مرکزی، دارندگان چک‌هایی که از اول اسفند تا آخر اردیبهشت برگشت می‌خورند، از خدمات بانکی به مدت سه ماه محروم نبوده‌اند. این مهلت سه ماهه برای افرادی که در اسفندماه با چک برگشتی مواجه شده بودند، طبعا در خردادماه به پایان رسید. اما در آمار خرداد، افزایشی در تعداد مبادلات چک رخ نداد. در واقع نمی‌توان این بهبود در تعداد مبادلات را به بخشنامه بانک‌مرکزی چندان نسبت داد، چرا که چک‌هایی که در هر ماه برگشت خورده‌اند، در آمار همان ماه نیز منعکس می‌شوند. تنها محرومیت‌های چک از صادر‌کننده چک برداشته می‌شود. تحولات تیرماه سبب شده تا ارزش هر چک مبادله شده به بیش از ۲۲ میلیون تومان برسد. ارزش هر چک مبادلهای در تیر ۹۸، حدود ۴۲ درصد کمتر بود. در این عدد می‌توان تا حدودی اثر تورم را دید. تورم نقطه‌ای در تیرماه ۹۹، معادل ۹/ ۲۶ درصد بوده است.
تک‌رقمی شدن نسبت چک‌های برگشتی
در اولین ماه تابستان تعداد چک‌های برگشتی کاهشی شد؛ تعداد چک‌ها به ۸۷۴ هزار فقره رسید که نسبت به خرداد در حدود ۶۹۰۰ فقره کاهش را نشان می‌دهد. مهم‌تر اینکه نسبت چک‌های برگشتی پس از چهار ماه کرونایی، به زیر ۱۰ درصد رسید. طوری‌که در تیرماه بر ۶/ ۹ درصد از چک‌ها مهر برگشتی خورد. درحالی‌که این عدد در اولین ماه سال تا ۳/ ۱۸ درصد نیز رشد کرده بود. این رویه در نسبت مبلغی چک‌های برگشتی نیز دیده می‌شود. درحالی‌که نسبت مبلغی چک‌های برگشتی تا ۲۰ درصد رشد کرده بود، در تیرماه به ۵/ ۹ درصد نزول کرد.
در اولین ماه سال تقریبا از هر ۱۰۰ میلیون تومان چک، ۲۰ میلیون تومان برگشت می‌خورد، درحالی‌که این عدد در تیر به ۵/ ۹ میلیون تومان رسید. در نتیجه یک بهبود قابل‌توجه در آمار چک‌های برگشتی رخ داده است که نشان می‌دهد فعالان اقتصادی در قبال تعهدات مالی خود توفیق بیشتری یافته‌اند. چک یک ابزار مهم در نظام پرداخت است که چه برای معاملات خرد، و چه معاملات کلان جامعه کاربرد دارد. چک در ایران، بیشتر برای معاملات مدت‌دار به‌کار می‌رود. از این‌رو می‌توان گفت که ریسک معاملات مدت‌دار به کمترین میزان در ایام کرونا رسیده است. بانک‌مرکزی طی سال‌‌های اخیر با اجرای طرح‌های همچون قابلیت استعلام در وضعیت اعتباری چک صیادی، توانست نسبت چک‌های برگشتی را به طرز قابل‌توجهی کاهش دهد. البته نمی‌توان بهبود در وضعیت چک‌های برگشتی را تنها به این مساله نسبت داد. نسبت مبلغی چک‌های برگشتی در سال ۹۵ در حدود ۲۲ درصد بود که تا سال ۹۸، به ۱۱ درصد افول کرد. نسبت تعدادی چک‌های برگشتی نیز در سال گذشته، تک‌رقمی شد. روند نزولی در سال گذشته ادامه یافته بود تا اینکه کرونا در ماه پایانی سال وضعیت را تغییر داد.
وضعیت استان‌ها
بهترین استان در پاس کردن چک، گیلان است. در این استان تنها ۸/ ۶ درصد از چک‌های مبادله شده، با برگشت مواجه شده است. از آن‌سو، بدترین وضعیت را استان کهگیلویه و بویراحمد تصویر می‌کند؛ در این استان ۹/ ۱۶ درصد چک‌ها برگشت خورده است. البته کهگیلویه و بویراحمد از نظر مبلغی، بدترین وضعیت را ندارد. نسبت چک‌های برگشتی از نظر مبلغ در این استان، معادل ۹/ ۱۱ درصد بوده است. ارزش مبلغی هر چک برگشتی در این استان معادل ۵/ ۹ میلیون تومان بود که کمتر از نصف میانگین کشوری است. در واقع همچون ماه‌های گذشته، در این استان، مشکل در وصول کردن چک‌های با مبالغ پایین است.
بدترین وضعیت از نظر مبلغی در استان خراسان‌جنوبی گزارش شده است، ۲/ ۱۸ درصد از چک‌های صادر شده در این استان، از نظر مبلغی مشکل داشته و برگشت خورده است. در استان‌های ایلام، چهارمحال و بختیاری و کرمان نیز وضعیت برگشت چک، قرمز بوده است. ریسک برگشت چک در استان چهارمحال و بختیاری معادل ۱۷ درصد است. در این استان‌ها نیز عمدتا ارزش چک‌های برگشتی کمتر از میانگین کشوری بوده است. در استان تهران، میانگین ارزش هر چک برگشتی معادل ۳۲ میلیون تومان بوده است.
