مهاجرت از پزشکان تا استارتاپی‌ها

مسئله مهاجرت خصوصاً مهاجرت کسب‌وکارها و نیروهای فنی و متخصص یکی از معضلات کشور بوده و هست. خالی‌شدن کشور از نسلی که یاد گرفته بود با مشکلات مبارزه کند و همواره در افق تیره‌وتار کسب‌وکار، کورسوی امیدی را بهانه می‌کرد تا ادامه دهد، اکوسیستم کسب‌وکار کشور را به سرزمینی متروک بدل خواهد کرد که هیچ چشم‌انداز امیدسازی برای ساخت و ترمیم آن وجود نخواهد داشت.
سومین سالنامه رصدخانه مهاجرت ایران گواه خطرات و چالش‌هایی است که پیش‌ روی جامعه کارآفرین و کسب‌وکاری کشور قرار دارد. در حاشیه مراسم رونمایی از این سالنامه گفت‌وگویی با بهرام صلواتی، رئیس رصدخانه مهاجرت ترتیب دادیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
شاهد انتشار سومین سالنامه مهاجرت هستیم. به ما بگویید که در چند سال گذشته و با انتشار دو شماره قبل چه بینش‌هایی از تدوین این سالنامه‌ها کسب کردید و چه تأثیری در پایش‌ها و روش‌های شما داشته است. به‌طور مختصر کلیتی از آنچه در شماره جدید سالنامه منتشر شده، بیان کنید.
قطعاً شماره فعلی دارای پختگی و بهبودهای قابل توجهی نسبت به شماره‌های قبلی است. هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی بهبودهای زیادی نسبت به شماره اول و حتی شماره دوم داشته‌ایم. بخش‌های مهمی به سالنامه مهاجرت ۱۴۰۱ اضافه شده است.
یکی از مهم‌ترین بخش‌ها، بخش مهاجرت‌های اقلیمی است که اثرات و شواهد آن را امروز در جامعه می‌بینیم که در اثر آلودگی، خشکسالی و کم‌آبی اتفاق افتاده است. این برای جامعه ۸۵ میلیون نفری ایران – حتی اگر فرض کنیم قصد خروج از مرزها را نداشته باشند و مهاجرت در داخل کشور را انتخاب کنند- یک چالش بزرگ است؛ بنابراین ما یک معضل جدی درباره تغییرات اقلیمی و مسائل محیط ‌زیستی داریم که تاکنون من مستنداتی در این زمینه به شکل شواهدمحور ندیده‌ام.
ما همیشه در بخش اول و در پیشانی سالنامه، پیام‌های اصلی و نکات کلیدی را، فارغ از مسائل و داده‌های آماری درج می‌کنیم. هشدار بسیار جدی داده شده که بحث تغییرات اقلیمی را جدی بگیریم. این مسئله جابه‌جایی‌های جدی‌ای را ایجاد خواهد کرد؛ از روستاها به شهرها، از شهرها به کلان‌شهرها، مسائل مربوط به حاشیه‌نشینی، بحث تأمین زیرساخت‌ها و تأمین انرژی و مباحث مرتبط با آلودگی، همگی از پیامدهای مهاجرت‌های اقلیمی است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود.
بخش دیگری که امسال با همکاری دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان به سالنامه اضافه کردیم، مربوط به مهاجرت پرسنل و کادر بهداشت و درمان است. ما در سال گذشته نیز به این موضوع پرداختیم، اما متدولوژی امسال قطعاً نسبت به سال گذشته قوی‌تر است.
با همکاری آقای حق‌دوست، معاون سابق آموزشی وزارت بهداشت و همکاران‌شان تحقیقاتی درباره اثرات و پیش‌بینی وضعیت سرمایه انسانی در بخش بهداشت و درمان صورت گرفت. بخش دیگری که بیشتر به هفته‌نامه شما مربوط است، بخش مهاجرت کسب‌وکارهاست.
در این بخش علاوه بر آمارها، به اثرات مهاجرت روی کسب‌وکارها و وضعیت سرمایه انسانی در بخش کسب‌وکار پرداخته‌ایم. با همکاری جاب‌ویژن یک پیمایش شش هزار نفری انجام شده و نتایج قابل توجهی از این پیمایش‌ها گرفته‌ایم که می‌تواند به صاحبان کسب‌وکار، مدیران و حتی پرسنل کمک کند؛ اینکه آنها در مورد موضوع مهاجرت چه فکر می‌کنند؟ چه برنامه‌ای دارند؟
متأسفانه خبر بد این است که کسب‌وکارهای ما و بخش منابع انسانی ما برای موضوع مهاجرت سرمایه انسانی نه‌تنها برنامه جدی، بلکه حتی برنامه درون‌سازمانی نیز ندارند. نمی‌گویم برنامه بخشی، ملی یا فراملی، نه! حتی برنامه درون‌سازمانی مشخصی در این‌باره وجود ندارد.
بسیاری از کسب‌وکارهای معظم و به‌روز دنیا گزارشی سالانه با عنوان تلنت موبیلیتی یا لیبر موبیلیتی ارائه می‌دهند که در آن به وضعیت سرمایه انسانی‌ای که با آنها کار می‌کنند، می‌پردازند و بررسی می‌کنند که سرمایه انسانی آنها چقدر تحت تأثیر شرایط داخلی و شرایط جذاب خارجی، به مسئله مهاجرت فکر می‌کنند.
شما بهتر می‌دانید که فضای رقابت کسب‌وکار روزبه‌روز سخت‌تر می‌شود. فارغ از وضعیت انگیزشی داخلی، بسیاری از شرکت‌ها به‌دنبال شکار استعدادها و افراد توانمند هستند. این وظیفه‌ای است که در منابع انسانی ما کلاً نادیده گرفته‌ شده است.
بخش دیگر، بخش روندها و ابرروندهای آینده کسب‌وکار است؛ یعنی چیزی که «ورد اکونومی فروم» هر سال تحت عنوان آینده کسب‌وکار و مشاغل منتشر می‌کند. ما باید اثرات این داده‌ها را در استراتژی‌ها و برنامه‌های سرمایه انسانی ببینیم. ما در این حوزه‌ نیز عقبیم و این گفتمان در کشور رایج نیست.
بحث دیگر هم بحث تله‌ورکینگ و مهاجرت مجازی است که در دوره کرونا با آن مواجه شدیم. بسیاری از کشورها از مهاجرت مجازی به‌عنوان یک ظرفیت استفاده می‌کنند. خصوصاً در بخش آی‌سی‌تی از این ظرفیت در بخش اشتغال فراسرزمینی استفاده می‌شود.
از این ظرفیت، هم برای امکان ارسال نیروی کار برای کسب آموزش و تخصص و هم جهت به‌کارگیری نیروی کار فراسرزمینی استفاده می‌شود. این موضوع برای بسیاری از کسب‌وکارهای ما ممکن است بلندپروازی به‌شمار رود، اما بازار کار جهانی روز‌به‌روز به هم پیوسته‌تر می‌شوند و در عین حال هم‌افزایی دارند.
ما در این حوزه مشکلاتی داریم و به همین دلیل در بخش پنجم به شکل جدی روی روندهای کسب‌وکار و تغییرات فناوری و تغییراتی که قرار است روی مشاغل اثرگذار باشد، داده و تحلیل ارائه دادیم و در انتهای همین بخش هم به مهاجرت‌های بخش کسب‌وکار اشاره کردیم.
این داده‌ها در کنار بخش‌های سنتی که هر سال ارائه می‌شود، مانند مهاجرت‌های تحصیلی، کاری و پناهجویی با داده‌های کامل‌تر ارائه شده است. وقتی شما سه سال روندها را رصد می‌کنید، امکان مقایسه سالیانه دارید که به نظر من نکته مثبت چنین گزارش‌هایی در ادامه و استمرار آن است.
با توجه به اینکه حوزه آی‌تی و کسب‌وکارهای آنلاین تاکنون بحران‌های مختلفی را پشت سر گذاشته و اولین شماره از سالنامه رصدخانه هم تجمیع و پایش داده‌های سال ۱۳۹۸ بوده و وضعیت کنونی کسب‌وکارها هم از جهاتی شبیه به آبان ۱۳۹۸ است، آیا در مقایسه آمار ۱۳۹۸ و اتفاقات اخیر به مشابهت و نکته قابل توجهی رسیده‌اید؟
بله! صددرصد. پیام اول و اصلی که حتی در پشت جلد سالنامه هم تکرار شده، همین نکته‌ای است که شما به آن اشاره کردید. سال ۱۳۹۸ کلان‌عوامل‌ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی طوری رقم خوردند که جاذبه‌ها و چشم‌اندازهای سرزمینی برای بخش‌های مختلف، نیروی کار، دانشجویان و حتی پناهجویان عوض شد.
از همان سال و در سالنامه شماره اول نسبت به پدیده‌ای به نام مهاجرت توده‌وار یا مهاجرت عام هشدار کلی و جدی دادیم، فقط حوادث سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰، کرونا، بسته‌شدن مرزها و شرایط قرنطینه باعث شد این فنر فشرده‌تر شود.
امروز در سال ۱۴۰۱ گویا در سال بعد از ۱۳۹۸ قرار داریم که انگار سد کرونا وجود ندارد و به همین دلیل با شیب و شتاب بالایی اثرات آن را می‌بینیم و بینش کلی این است که اگر دو سال پیش در مورد مهاجرت عام یا توده‌وار هشدار دادیم، امروز داریم شواهد آن را می‌بینیم.
به همین دلیل است که جای تعجب ندارد اگر امروز در پیمایش‌ها میل بالایی نسبت به مهاجرت یا اقدام به مهاجرت را می‌بینیم. پیام اصلی من این است که «این ماشین، این قطار راه افتاده است. ما باید انرژی زیادی صرف متوقف‌کردن آن کنیم. به نظر می‌رسد این انرژی می‌تواند صرف ریل‌گذاری، هدایت و بهره‌مند کردن کشور از مزایای مهاجرت شود». انگاره و ذهنیت حاکمیت و مدیران ما نسبت به مهاجرت دچار یک سوءتفاهم تاریخی است.
در واقع نگاه ما فرار مغزها، جابه‌جایی نیروی کار مربوط به قبل از قرن بیستم است. فرصت‌های بسیاری در موضوع مهاجرت وجود دارد، منتها ما آنها را نمی‌بینیم و به همین دلیل زیرساخت‌هایمان را آماده نکرده‌ایم و دائماً نگاه انفعالی به این موضوع داریم.
در این دو، سه سال و در این شماره از سالنامه در بخش تجویز خلاصه حرف‌هایم را گفته‌ام؛ رویکرد فعالانه، پیش‌دستانه و بهره‌مند کردن کشور از مزایای مهاجرت. کشوری مانند چین، کشوری مانند قطر، کشورهای حاشیه خلیج فارس، آمریکا و تقریباً تمام جامعه بین‌الملل تلاش می‌کنند از سرمایه‌های انسانی بومی و غیربومی در راستای استراتژی‌های صنعتی، تولیدی و فناوری خودشان بهره‌مند شوند.
به‌طور مثال آمارهای پذیرش دانشجویان خارجی در ایران رشد قابل توجهی داشته، اما زیرساخت‌های ما برای به‌کارگیری این نیروها آماده نیست. ما به گذرگاهی تبدیل شده‌ایم که آنها بیایند از ظرفیت‌های آموزشی ما استفاده کنند و پرورش‌شان دهیم و در عین حال کسب‌وکارهای ما دچار چالش فقدان نیروی انسانی باشند.
استراتژی اصلی کشورهای دانشجوپذیر، آماده‌کردن دانشجو برای ورود به بازار کار است. چرا برای کارفرمای کشور میزبان سخت‌ترین کار این است که نیروی کاری که مدرکش را خارج از کشور گرفته، زبان فنی و فرهنگی آن کشور را نمی‌داند، بلاواسطه و بلافاصله جذب شود.
این کشورها به جای این کار دو الی سه سال در نظام آموزشی، آموزش می‌بینند و با فرهنگ و شرایط جامعه کشور میزبان آشنا می‌شوند و مدرکی را می‌گیرند که برای بازار و صنعت قابل ارزیابی است و بعد می‌توانند به‌عنوان نیروی کار ماهر وارد بازار شوند. دانشجوپذیری، اکوسیستم اقتصاد آموزش عالی را در این کشورها رونق می‌بخشد و خروجی آن هم نیروی کار آماده ورود به بازار است که می‌تواند خلأهای نیروی انسانی را در بخش‌های مختلف پر کند. ما نزدیک به ۱۳۰ هزار دانشجوی بین‌المللی داریم.
آموزش‌های ما به زبان فارسی است و آنها که عموماً عرب‌زبان هستند با گوگل ترنسلیت مباحث درسی را پیش می‌برند. ببینید تا چه حد زیرساخت‌های ما فراهم نیست. اصلاً برنامه‌ای برای جذب این دانشجویان در بازار کار ما وجود دارد؟ در حالی که دانشجویان ما با فراگیری زبان انگلیسی سریعاً جذب می‌شوند.
ما در پیام‌های اصلی که در سالنامه منتشر کرده‌ایم، سعی داشتیم تا بر اساس شواهد و آمارهای درست به سیاست‌گذار، مدیران کسب‌وکار، طراحان استراتژی و حتی خانوارها بینش مهاجرت بدهیم. این به معنای توصیه برای مهاجرت‌کردن یا مهاجرت‌نکردن نیست و صرفاً تشریح موقعیت و بیان آماری وضعیت است. ما اولاً حوزه مهاجرت در کشور را شواهدمحور می‌کنیم و دوماً تلاش‌مان این است که اگر تحلیلی ارائه می‌دهیم، این تحلیل‌ها مستند و فرصت‌ساز باشند.
تجربه سه ‌سال رصد
سالنامه رصدخانه مهاجرت ایران پیمایش‌هایش را در سال ۱۳۹۹ با ۱۰۰۰ نفر شروع کرد. در سال۱۴۰۰ به تعداد ۳۰۰۰ نفر و این عدد در سالنامه جدید رصدخانه به ۹۰۰۰ نفر رسید. هرچند برای اینکه نمونه‌های رصدخانه مهاجرت تعمیم‌پذیر شوند و قابلیت قیاس با کل جامعه ایران را داشته باشند، راه طولانی در پیش دارد، ولی در روند بهبودیافته در هر شماره نشان می‌دهد که این مرکز در مسیر درستی حرکت می‌کند.
در شماره اول این سالنامه‌ها، شاخص‌هایی تحت عنوان چشم‌انداز و جاذبه‌های سرزمینی به چشم می‌خورد که به این نکته اشاره دارد که جوانان و نیروی انسانی‌ای که آماده ورود به بازار کارند، چقدر امیدوار هستند که بتوانند ایفای نقش کنند؛ چقدر می‌توانند اثرگذار باشند و اصلاً چقدر می‌توانند جای پایی پیدا کنند.
این شاخص‌ها از ابتدای فعالیت رصدخانه مورد توجه بود و از ابتدای کار اندازه‌گرفتن این شاخص‌ها صورت گرفت و امروز می‌توان با نمای نسبتاً دقیقی گفت که متأسفانه وضعیت رو‌به‌وخامت است. این روبه‌وخامت بودن هم صرفاً از منظر دغدغه‌انگاری نیست؛ چراکه مجموعه رصدخانه مهاجرت ایران در کنار سیاست‌های پیشنهادی حوزه مهاجرت به دولت، همواره بر مسئله افزایش ضریب چشم‌انداز و جاذبه سرزمینی و امیدآفرینی تأکید داشته است.
چنین سالنامه‌ای که با توجه به شواهد موجود و پیمایش‌های میدانی تدوین شده، سعی دارد در یک دید کلی، از وضعیت مهاجرت ایران تصویری درست بسازد و همزمان تحلیل خود را هم ارائه دهد؛ تا پیش از شروع توفان، هشدارهای لازم را داده باشد.
ولی آنچه امروز از وضعیت مهاجرت ایران درک می‌شود، این است که ظاهراً هشدارهای پیشین هم جدی گرفته‌ نشده‌اند. وضعیت و چالشی که امروز گریبان کسب‌وکارها، بهداشت و کشاورزی را گرفته، موضوعی بوده که در شماره‌های قبلی سالنامه نسبت به آنها اعلان خطر داده شده بود و این نتیجه تغییر مسیر شاخص‌های این سالنامه از رویکرد پسینی به رویکرد پیشینی و پیش‌بینی‌کننده است.
منبع:کارنگ