نقش ایران در بازارهای جهانی!

آمارها حاکی از آن است که علیرغم شعارهای متعدد برای جلوگیری از خام فروشی، عمده صادرات غیرنفتی کشورهمچنان بر مواد خام نفتی و معدنی متمرکز است که ارزش‌افزوده پایینی دارند.
در اوایل دهه 90 و اعمال تحریم های شدید علیه ایران، گمان می رفت که ساختار اقتصادی به سمت تولید و صادرات کالاها با ارزش افزوده بالاتررود. برخی حتی به همین دلایل تحریم را نه مصیبت که نعمت می دانستند اما با گذشت یک دهه، شواهد نشان می دهد که اقتصاد ایران مسیر دیگری را طی کرده است.
اگر به روند 12 ساله صادرات غیرنفتی نگاه کنیم، در سال 1390 ارزش هر تن کالای صادراتی کشور از مرز ۵۰۰ دلارعبور کرد و به 509 دلار رسید اما در سال‌های بعدی در کانالی نزولی قرار گرفت و درنهایت از سال ۹۵، ارزش هر تن کالای صادراتی کشور به زیر ۴۰۰ دلار سقوط کرد. در سال 1401 هرچند ارزش دلاری هر تن کالای صادراتی مجددا افزایش پیدا کرده و به 435 دلار رسید اما فاصله آن با ارزش کالاهای وارداتی هنوز چشمگیر است.
این کاهش قیمت کالاهای صادراتی میتواند دلایل مختلفی داشته باشد. به گفته بسیاری از کارشناسان عمده دلیل کاهش ارزش کالاهای صادراتی مربوط به افزایش سهم کالاهای با ارزش‌افزوده پایین و ادامه خام فروشی در اقتصاد ایران است.
مثلا بر اساس آمارهای گمرک ایران، سهم کالاهای صنعتی از کل ارزش صادرات غیرنفتی در سال 1390 حدود 84 درصد بوده اما در سال 98 این سهم با کاهش 35 درصدی همراه بوده و به‌ازای آن محصولات کشاورزی و مواد معدنی این فاصله را پر کرده اند.
با احتساب میعانات گازی و گاز طبیعی در ردیف مواد خام و سنتی می‌توان برآورد کرد که در سال 98 چیزی حدود 50 درصد ارزش صادرات کشور در اختیار این محصولات بوده است. این نسبت در سال 90 حدود 15 درصد بوده است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که فروش کالا‌های بدون ارزش‌افزوده در صادرات کشور افزایش پیدا کرده و بالا بودن وزن محصولات صادراتی نیز موید همین نکته است.
صادرات ارزان، واردات گران
طبق داده های گمرک، ارزش هر تن کالای وارداتی نیز در سال 1401، برابر با 1604 دلار گزارش شده است. این رقم در سال 1400، 1286 دلار برآورد شده بود. یعنی ارزش هر تن کالای وارداتی در یکسال 25 درصد افزایش یافته است. بخشی از این افزایش قیمت کالای وارداتی را میتوان به افزایش تورم جهانی به ویژه در بخش خوراکی‌ها نسبت داد.
کندو کاو بیشتر داده های ثبت شده در آمار گمرک نشان میدهند که ارزش هرتن کالای وارداتی 3.7 برابر کالاهای صادراتی است. کارشناسان معتقدند این اختلاف، به معنای آن است که صادرات و واردات کالاهای کشور از لحاظ ارزش‌افزوده به‌شدت نامتقارن هستند و کشور عمدتا صادر‌کننده کالا‌های خام است اما در مقابل محصولات وارداتی عمدتاً سرمایه‌ای یا واسطه‌ای بوده وارزش‌افزوده بسیار بالاتری دارند. علاوه‌بر تاثیر خام‌فروشی ، تعدیل قیمت پایه‌های صادراتی نیز ازجمله دلایل دیگر کاهش ارزش اقلام صادراتی کشور بوده است که البته این اقدام از نیمه اول سال 1398 اجرایی شده است.