استهلاک از سرمایه سبقت گرفت

با توجه به داده‌های منتشر شده از بانک مرکزی، موجودی سرمایه در اقتصاد ایران، بین سال‌های 1390 تا 1400 با شیب تندی کاهش یافته و از بالای 8 درصد به حدود صفر درصد رسیده است.
منظور از سرمایه فیزیکی، دارایی‌هایی مانند ساختمان، ماشین‌آلات و وسایل نقلیه بوده و از عوامل مهم تولید، به جز نیروی کار، محسوب می‌شود. موجودی سرمایه نقشی اساسی در رشد و توسعه اقتصادی ایفا می‌کند و اهمیت زیادی در برنامه‌ریزی اقتصاد ملی کشورها دارد. کالاهای سرمایه‌ای شامل کالاهای ملموس همچون ساختمان‌ها و ماشین‌آلات و کالاهای غیرملموس مانند نرم‌افزارها، حق اکتشاف و ... هستند.
سقوط سرمایه‌گذاری در یک دهه
با توجه به آخرین آمار منتشر شده از بانک مرکزی، موجودی سرمایه از 4 هزار و 512 هزار میلیارد تومان در سال 90 به به 5 هزار 328 هزار میلیارد تومان در پایان سال 1400 رسیده است. بررسی داده‌ها نشان می‌دهد که نرخ رشد موجودی سرمایه خالص در ایران در ابتدای دهه 90 حدود 8.4 درصد به ثبت رسیده بود اما این نرخ به تدریج نزولی شد و این کاهش به اندازه‌ای چشمگیر بود که از سال 1397 نرخ رشد موجودی سرمایه به نزدیکی صفر درصد رسید. مطابق جدیدترین داده‌های بانک مرکزی، نرخ رشد موجودی سرمایه در سال 1400 به میزان 0.09 درصد برآورد شده است. به بیان دیگر با نزدیک شدن به سال‌های پایانی دهه 90، مقدار موجودی سرمایه نیز افزایش کمتری را تجربه کرده است.
میزان استهلاک بیشتر از تشکیل سرمایه
یکی از عمده‌ترین دلایل عدم رشد اقتصادی در دهه 90 کاهش رشد در سرمایه‌گذاری بوده است. در واقع به طور کلی پایین بودن سطح سرمایه‌‌گذاری در بیشتر کشورهای در حال توسعه مهم‌ترین دلیل اقتصادی پایین بودن رشد اقتصادی به حساب می‌‌آید و گرفتار شدن در تله فقر نیز رخ می‌دهد. در متون اقتصادی تله فقر زمانی ایجاد می شود که کاهش سرمایه، رشد اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد و یک نظام اقتصادی برای رهایی از فقر به سرمایه قابل توجهی نیاز داشته باشد.
برای رشد انباشت سرمایه کشور باید میزان تشکیل سرمایه از استهلاک سرمایه بیشتر باشد اما در سال‌های اخیر میزان استهلاک از تشکیل سرمایه سبقت گرفته به طوری ‌که بیش از ۹۳ درصد سرمایه‌‌گذاری انجام‌شده از سال ۹۵ تا ۱۴۰۰ تنها به پوشش استهلاک موجودی سرمایه کشور اختصاص پیدا کرده و منجر به تشکیل سرمایه نشده است. در نتیجه تداوم روند منفی تشکیل سرمایه، موجودی سرمایه اقتصاد نیز کاهش یافته است.
رشد تشکیل سرمایه نیز در اقتصاد یک کشور درصورتی رخ می‌دهد که از یک طرف سرمایه‌گذاری در بخش واقعی بازدهی بالاتری نسبت به بازارهای سوداگرایانه داشته و از طرف دیگر آن کشور توانایی جذب سرمایه‌های خارجی داشته باشد. تجربه کشورهای متعدد نیز نشان داده است که ورود سرمایه‌‌گذاری خارجی نیز یکی از اصلی‌‌ترین راه دستیابی به رشد اقتصادی بالاست زیرا جهش اقتصادی نیاز به تزریق سرمایه جدید دارد.
وضعیت بحرانی در زیرساخت‌های تولید
تفکیک سرمایه به دو نوع ساختمان و ماشین‌آلات و تجهیزات وضعیت نامناسب روند انباشت سرمایه را بهتر نشان می‌دهد. سهم موجودی سرمایه ماشین آلات و تجهیزات از موجودی سرمایه کل در سال 1400 برابر 92/21 درصد و موجودی سرمایه ساختمان و تأسیسات در حدود 77 درصد بوده است.
بر اساس آمار، روند کاهش سرمایه‌‌گذاری در ماشین‌آلات و تجهیزات بسیار شدیدتر از سرمایه‌‌گذاری در ساختمان بوده است. رشد موجودی سرمایه در حوزه ماشین آلات و تجهیزات که در خدمت بخش‌های تولیدی هستند، در یک دهه گذشته با سقوط قابل ملاحظه‌ای مواجه شده و از 9.4 درصد در ابتدای دهه نود به منفی 0.9 درصد در سال 1400 رسیده است اما بخش ساختمان شرایط به مراتب بهتری دارد و موجودی سرمایه در این بخش در سال‌های اخیر هرچند نزدیک به صفر بوده اما همواره مثبت ثبت شده است.
بررسی نشان می‌دهد که علاوه بر وضعیت وخیم سرمایه‌گذاری، سرمایه‌های موجود در اقتصاد نیز یا به بازارهای سوداگرانه مانند طلا و ارز پناه برده‌اند یا صرف ملک‌بازی شده‌اند. کارشناسان معتقدند که تا زمانی که نرخ تورم در یک اقتصاد بالا باشد، سرمایه‌ها به‌جای بخش مولد به بخش غیرمولد سرازیر خواهند شد.