خشکسالی؛ همه‌گیری بعدی

محیط‌زیست ایران به‌شدت آسیب‌پذیر شده است و تجربه کشورهای دیگر جهان در زمینه محیط‌زیست می‌تواند بسیار برای سیاست‌گذاران ما نیز واجد اهمیت باشد.
هر سال تابستان در شهر آکسفوردشر، محل زندگی‌ام، به پلاژ حدوداً 50 متری می‌روم و شنا می‌کنم. گاهی اوقات حتی زیر باران که افراد کمتری دل و جرأتش را دارند تنهایی شنا می‌کنم. معمولاً بعد از شنا دوش می‌گیرم، حتی اگر آن روز صبح دوش گرفته باشم. زندگی من با رطوبت و خیس‌شدن و خنک‌شدن عجین است. اما آن‌طور که متوجه شده‌ام این وضعیت دوام نخواهد داشت.
آب این منطقه را از طبیعت می‌دزدند. آب رودخانه‌ها و دریاچه‌ها را اینجا خالی می‌کنند و آلوده‌اش را به طبیعت بازمی‌گردانند. این فرایند است که به من اجازه می‌دهد این‌گونه زندگی کنم. اما این روند باید متوقف شود ــ نه به دلیل تمایلات نوع‌دوستانه به انجام کار درست، بلکه چون حتی در انگلستان هم طولی نمی‌کشد که دیگر این مقدار آب در دسترس نخواهد بود. مانند بسیاری از نقاط جهان، ما در حال حاضر بیش از آنچه قادر به تأمین پایدار آب باشیم مصرف می‌کنیم. سال به سال سطح آب‌های سطحی و زیرزمینی کاهش می‌یابد و بحرانی در انتظار ما است. حساب دو دو تا چهار تا است. تقاضا از عرضه بیشتر شده است.
میانگین بارندگی سالانه بریتانیا حدود 1100 میلی‌متر است، مقایسه کنید با میانگین کمتر از 300 میلی‌متر در پاکستان یا میانگین بارندگی دو رقمی در مصر. با این حال، علی‌رغم طوفان‌های زمستانی، بخش‌های قابل توجهی از بریتانیا به بحران آب برخورده‌اند. بخش عمده این میانگین چهار رقمی بارندگی از صدقه سری ارتفاعات بارانی اسکاتلند و ولز و شمال انگلستان است. در جنوب شرقی انگلستان، که من زندگی می‌کنم، میانگین بارندگی سالانه حدود 600 میلی‌متر است ــ مقایسه کنید با میانگین بارندگی در لبنان یا کنیا. بگذریم که جنوب شرقی انگلستان پرجمعیت‌ترین منطقه بریتانیا است، با حدود 18 میلیون نفر در 19 هزار کیلومتر مربع، که لندنِ 1500 کیلومتر مربعی را هم شامل می‌شود. و این منطقه به ‌سرعت دارد خشک می‌شود. آمار و ارقام دولتی نشان می‌دهد که در انگلستان 28 درصد از سفره‌های آب زیرزمینی و لایه‌های ماسه متخلخل و سنگی که آب را در زیر زمین نگه می‌دارند، و تا 18 درصد از رودخانه‌ها و دریاچه‌های پشت سدها، بیش از آنکه آب به دست بیاورند آب از دست می‌دهند. این روند نمی‌تواند ادامه داشته باشد.
هیچ کدام از رودخانه‌های انگلستان در سلامت زیست محیطی به سر نمی‌رند. با این‌حال، اکثر مردم از معضلی که همه ما، لااقل تا حدی، در ایجاد آن مسئولیم، غافل هستند. بیش از نیمی از آب شیرین استخراج‌شده در بریتانیا صرف مصارف خانگی می‌شود. ساکنان بریتانیا به طور متوسط با خیال راحت روزانه 153 لیتر آب از طریق دوش و توالت و ماشین ظرفشویی و ماشین لباسشویی و شیلنگ باغ مصرف می‌کنند. با وجود این، پیش‌بینی‌های تغییرات اقلیم نشان می‌دهند که تابستان‌های خشک در انگلستان تا 50 درصد افزایش و میزان آب موجود حداقل 10 تا 15 درصد کاهش خواهد یافت.
کمبود آب شیرین که زمانی معضلی محلی و منطقه‌ای بود، اکنون بیش از پیش به خطری جهانی بدل شده است. «مجمع جهانی اقتصاد» در تمامی گزارش‌های سالانه‌ای که از سال 2012 منتشر کرده است بحران آب را یکی از پنج خطر بزرگ پیش روی اقتصاد جهان عنوان کرده است. مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) یکی از سازمان‌های بزرگ اقتصادی سوئیس است. این سازمان سالانه بیش از ۸۰ میلیون دلار درآمد دارد. بیش از هزار شرکت نام‌آور جهان با پرداخت حق عضویت هزینه‌های این مجمع را تأمین می‌کنند. حضور رؤسای شرکت‌ها در نشست داووس 18 هزار فرانک هزینه ورودی دارد. 250 تا 500 هزار فرانک هم هزینه شراکت در برنامه‌ها و طرح‌های کنفرانس است. نیمی از جمعیت جهان ــ تقریباً 4 میلیارد نفر ــ حداقل یک ماه از سال در مناطقی زندگی می‌کنند که با کمبود شدید آب مواجه هستند، در حالی که نیم میلیارد نفر نیز در تمام طول سال با کمبود شدید آب دست و پنجه نرم می‌کنند.
اکثر رودخانه‌ها، از رودخانه زرد در چین گرفته تا رودخانه کلرادو در ایالات متحده، دیگر به دریا نمی‌رسند. اغلب به طور مصنوعی مسیرشان مسدود می‌شود، و از آب این رودخانه‌ها در تأمین آب مزارع و صنایع و خانوارها استفاده می‌شود. دریاچه‌های بزرگ، از دریای آرال در آسیای مرکزی گرفته تا دریاچه ارومیه در ایران تقریباً ناپدید شده‌اند. سفره‌های آب زیرزمینی، از اوگالالا و دره مرکزی در ایالات متحده گرفته تا گنگ هند و سند پاکستان، سریع‌تر از آنچه دوباره ممکن است پر شوند، تخلیه می‌شوند. آب شیرین باقی‌مانده نیز بیش از پیش با فاضلاب و کود آلوده می‌شود که منجر به شکوفایی جلبکی می‌شود و زیست‌بوم‌ها را خفه می‌کند. شکوفایی جلبکی عبارت است از رشد آنی یا انباشت در تعداد جلبک‌ها در یک سیستم زیست‌آبی. شکوفایی جلبکی منحصر به محیط‌های دریایی نیست و ممکن است در آب‌های شیرین هم رخ دهد. معمولاً فقط یک یا تعداد اندکی از گونه‌های فیتوپلانکتون درگیر فرایند شکوفایی جلبکی هستند. بعضی از شکوفایی‌ها ممکن است از روی تغییر رنگ آب تشخیص داده شوند که حاصل انبوهی سلول‌های رنگیزه‌دار است.
به گفته تورگنی هولمگرن، مدیر اجرایی مؤسسه بین‌المللی آب در استکهلم، «اگر این روند ادامه یابد، در سال 2050 در مقایسه با 20 سال پیش، 50 درصد آب بیشتر نیاز خواهیم داشت. و خب، تأمین این مقدار آب غیر ممکن است، چرا که آب یک منبع محدود است... این مسئله بر زندگی همه ما تأثیر خواهد گذاشت.»
کووید مسائل مربوط به آب را بیش از پیش در مرکز توجه قرار داد. گری وایت، مدیر عامل «Water.org» می‌گوید: «این‌طور نیست که کووید باعث شد ما به اهمیت آب در بهداشت و نظافت پی ببریم؛ قبلاً هم می‌دانستیم. اما مسلماً تا پیش از کووید کمبود دسترسی به آب و فاضلاب را یک بحران جهانی نمی‌دانستیم. وقتی ناتوانی افراد در شستن دست‌هاشان در یک کشور نقشی مهم در شیوع بیماری دارد، ناگهان آب و بهداشت به خطری جهانی تبدیل می‌شود». در ژوئن 2021، مامی میزوتوری، نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در زمینه کاهش خطر بلایا گفت: «خشکسالی دارد به بیماری همه‌گیر بعدی بدل می‌شود و هیچ واکسنی هم برای درمان آن وجود ندارد.»
خبر خوب و بد این است که بحران آب معمولاً ناشی از سوءمدیریت انسان است نه اقلیم و آب‌وهوا. اما، از آنجا که بحران اقلیم آسیب می‌زند، الگوهای بارش تغییر می‌کند و پناهچویان اقلیمی مجبور به جابجایی می‌شوند، فرصت ما برای برنامه‌ریزی و جبران از دست می‌رود. پناهجویان اقلیمی (Climate Refugees) به گروهی از مردم می‌گویند که به علت آثار سوء تغییرات زیست محیطی ناگهانی یا تدریجی بر شرایط زندگی‌شان موقتاً یا دائمی مجبور به مهاجرت در داخل کشور یا به خارج از کشور می‌شوند. در حال حاضر از منابع آبی استفاده می‌کنیم که موجودیت ما متکی به این منابع است. ما می‌توانیم تا آخرین قطره این منابع را مصرف کنیم. یا می‌توانیم تصمیم بگیریم قبل از آنکه خیلی دیر شود، رهیافتمان را تغییر دهیم.
بر خلاف بارندگی بالنسبه زیاد در ولز و اسکاتلند و ایرلند شمالی، وضعیت آب انگلستان با کمال تعجب خطرناک است. لندن در هر حال فقط 90 روز ذخیره آب دارد. اندرو تاکر، مدیر بهره‌برداری آب در شرکت آبرسانی تیمز واتر، صراحتاً می‌گوید که در لندن و جنوب شرقی انگلستان، «ما برای آینده اساساً آب کافی نداریم. درنهایت، ما باید منبع آب جدیدی به سیستم اضافه کنیم... همه شرکت‌های آبرسانی در بریتانیا برای شارژ مجدد این سیستم‌ها به بارندگی زمستانی متکی‌ هستند... اگر آن شارژ زمستانی را دریافت نکنیم، منبع آب کاهش می‌یابد و کاهش می‌یابد، چرا که مخازن ذخیره آب تصفیه‌نشده ما بسیار کوچک است.»
تاکر می‌گوید کمبود نسبی مخازن ذخیره آب در انگلستان دلایل متعددی دارد. اولاً، «از هر اینچ مربع زمین در هزار سال گذشته به شدت استفاده شده است و فضای زیادی برای فعالیت وجود ندارد». در ثانی، جنوب شرقی انگلستان بالنسبه هموار است و هیچ دره‌ای نیست که در آن سد بزنند. ثالثاً، ما جمعیتی داریم که در زمینه نیاز به صرفه‌جویی در مصرف آب یا زندگی با خشکسالی اطلاعات و آگاهی چندانی ندارند. و آب بسیار ارزان است ــ یا حداقل ارزشی ندارد. هزینه آب و فاضلاب ترکیبی شرکت تیمز واتر حدود 2.20 پوند به ازای هر هزار لیتر است.
تیمز واتر تخمین می‌زند که تا سال 2045 باید روزانه 350 میلیون لیتر آب اضافی پیدا کند. اما همان‌طور که تاکر تشخیص داد مشکل این است که جنوب شرقی انگلستان هیچ دره‌ای ندارد که آبی در آن جاری باشد. سایت نزدیک ابینگدون، آکسفوردشایر، زمین کشاورزی کاملاً مسطح و حاصلخیز است. انگلستان به ذخیره آب بیشتری نیاز دارد ــ و عرضه 90 روزه لندن به ‌وضوح غیر منطقی و توجیه‌ناپذیر است، زیرا تابستان‌های خشک در حال افزایش است.
کشاورزی قابل جایگزنی یا احیاکننده، سیستمی که بدون شخم ‌زدن و خاک‌ورزی کار می‌کند، در کشورهایی چون ایالات متحده و استرالیا و بریتانیا دارد توجه‌ها را به خود جلب می‌کند. کشاورزی قابل جایگزینی (Regenerative Agriculture) عبارت است از نوعی کشاورزی که در آن مایحتاج سیستم در اثر چرخه مجدد مواد تأمین می‌شود و با استفاده از تکنیک‌هایی چون تناوب محصول و پوشش گیاهی و کود سبز کیفیت خاک افزایش و آثار سوء بر زیست‌بوم کاهش می‌یابد. ایده کشاورزی «بدون شخم و خاک‌ورزی» این است که به هر قیمتی از فرسایش خاک جلوگیری شود. ایوان ویگ، دامدار سابق که اکنون کشاورزی قابل جایگزین را ترویج می‌دهد، می‌گوید «شخم ‌زدن مانند گردبادی است که وارد یک زیست‌بوم می‌شود». گاوآهن ارتباطات میان «قارچ‌ها و کرم‌های مفید میکروسکوپی و کرم‌های خاکی و همه آن زیست‌بوم زیرزمینی را از بین می‌برد. هرچه به خاک زمین کمتر دست بزنید، ظرفیت نگهداری آب بهتری خواهید داشت». خاک سالم اسفنجی از ریشه‌های متقاطع و کرمچاله‌ها و قارچ‌های میکوریزی است که همه رطوبت را نگه می‌دارند، مواد مغذی را حفظ می‌کنند و کربن را جذب می‌کنند. بگذریم که شما به سفره‌های زیرزمینی سالم و پرشده هم می‌رسید.
برخلاف غربِ ایالات متحده، که در آنجا آبیاری مصنوعی ضروری است، کشاورزی در بریتانیا تقریباً به طور کامل دیم است. اما دیگر نمی‌توان به باراندگی‌ها اعتماد کرد. خانواده جیمز الکساندر نسل‌ها در آکسفوردشایر کشاورزی ‌کرده‌اند. او می‌گوید: «دیگر فصل‌ها وجود ندارند. در سه سال گذشته، ما فقط فصل خشک و مرطوب داشته‌ایم. در زمستان کمی سردتر می‌شود، اما نه مانند گذشته... دو زمستان گذشته مرطوب‌ترین زمستان‌های ثبت‌شده بودند. اما در واقع فقط تقریباً در شش هفته باران بارید.»
در مه 2021 بود که به آکسفوردشایر سر زدم. او با کنایه پرسید: «رگبارهای باران آوریل را به خاطر دارید؟ ماه گذشته فقط 2 میلی‌متر باران بارید». به همین دلیل است که او اکنون کشاورزی بدون شخم‌ زدن و خاک‌ورزی را ترجیح می‌دهد. او مزارع شخم‌زده مرسوم را زمین‌های مرده می‌داند؛ رشد هر چیزی در این زمین‌ها نیازمند چندین لیتر آفت‌کش و کود است. لایه فوقانی خاک نیز زیر ماشین‌آلات سنگین ثابت متراکم می‌شود و یک لایه سخت تشکیل می‌دهد که باعث می‌شود مسیرهای مجاور با هر بارندگی قابل توجهی به نهرهای گل‌آلود تبدیل شوند.
این در حالی است که در زمین‌های شخم‌نخورده چکمه‌های او هرگز گل‌آلود نمی‌شوند. خاک یک اسفنج پیچیده را تشکیل می‌دهد که آب را جذب می‌کند و هم آن را به سفره‌های آب‌ زیرزمینی می‌رساند و هم رطوبت را برای محصولات حفظ می‌کند. مشخص شده است که شبکه قارچی میسلیوم دست‌نخورده 80 درصد نیتروژن مورد نیاز یک محصول و تا 100 درصد فسفر مورد نیاز محصول را تأمین می‌کند و در مواقع خشکسالی آب مورد نیاز محصولات کشاورزی را نیز تأمین می‌کند.
به این تریب ذخیره آب زیرزمینی را نیز به‌دست می‌آوریم. تأمین آب، و ذخیره آب، همه به جذب بارندگی ختم می‌شود ــ و هیچ سطحی در انگلستان بزرگ‌تر از زمین‌های کشاورزی نیست. جیک ریگ می‌گوید که از یک مؤسسه تحقیقات کشاورزی خواسته است تا تعیین کند بر اثر استفاده از تکنیک‌های بدون خاک‌ورزی و شخم ‌زدن چقدر آب ممکن است به سفره‌های زیرزمینی طبیعی برود. و آن‌ها به او گفته‌اند، به اندازه ذخایز مخزن ابینگدون (150 میلیارد لیتر)». چنین حجمی در واقع مشکل کمبود آب انگلستان را حل خواهد کرد. بدون اینکه اتفاقاً مجبور به ساختن مخزن ابینگدون باشیم.
شرکت آبرسانی ساترن واتر اکنون در سواحل جنوبی انگلستان به کشاورزان پول می‌دهد تا محصولات کشاورزی خود را در زمستان به جای زمین‌های شخم‌زده در مزارع خود بگذارند ــ که از نظر مالی مشوق کشاورزی بدون خاک‌ورزی و شخم ‌زدن است. این اقدام به نفع تغذیه آب‌های زیرزمینی و کاهش نیترات در آب‌های زیرزمینی است. رابین کلی، مأمور مدیریت ریسک حوضه آبریز در ساترن واتر، می‌گوید: «غلظت نیترات در بسیاری از منابع آب زیرزمینی ما بالا و رو به افزایش است، و این روندی است که ما بر آن تمرکز کرده و می‌کوشیم روند آن را معکوس کنیم». در سال اول این طرح، به کشاورزان حوالی برایتون 35 پوند به ازای هر هکتار محصولات پوششی مخصوص زمستان داده شد. در برخی مناطق، این مقدار از آن زمان به 109 پوند در هکتار افزایش یافته است. محاسبه ساده از این قرار است که تصفیه آب برای شرکت‌های آبرسانی گران‌تر از پرداخت پول به کشاورزان برای آلوده‌نکردن آب درمی‌آید.
همه ما می‌توانیم سهم خود را در جذب باران ایفا کنیم. در حالی که یک بریتانیایی به طور متوسط بیش از 150 لیتر در روز آب مصرف می‌کند، کلوئی ویپل، هنرمند پرفورمنس، یک سال را با فقط 15 لیتر آب در روز زندگی کرد. کلید موفقیت او آب باران بود. ویپل می‌گوید علی‌رغم زندگی در ساحل جنوبی نسبتاً خشک انگلستان «باران‌ زیادی می‌بارد. منظورم این است که بدیهی است که در حال حاضر دوره‌های خشک بیشتر و بیشتری وجود دارد. اما آب زیادی وجود دارد که می‌توانیم برداشت و ذخیره کنیم». ممکن است فکر کنید که پیام ویپل این است که همه باید در کاهش مصرف شخصی آب بیشتر تلاش کنند. تا حدودی همین است. اما پیام اصلی او کاملاً متفاوت است: «من احساس می‌کنم اغلب اوقات، وظیفه ما این است که رفتارمان را به‌کل تغییر دهیم.»
ضایعات سیستم‌های آبی ما، آلودگی رودخانه‌های ما، نشتی در لوله‌های زیرزمینی، قوانین ساختمانی که به ساخت‌وسازکنندگان اجازه می‌دهد خانه‌هایی بسازند که در مصرف آب بهینه نیستند: همه این‌ها قبل از اینکه شیر آب را باز کنیم اتفاق می‌افتد. هدررفت آب، 150 لیتر در روز، در سیستم تعبیه شده است.
ما رودخانه‌هامان را کانالیزه کردیم، زمین‌های کشاورزی‌مان را زهکشی کردیم، از آب‌های زیرزمینی بیش از حد استفاده کردیم، تالاب‌هامان را خشکانیدیم، پوده و زغال‌ سنگ سوزاندیم، گونه‌های اصلی خود را از بین بردیم، همه این کارها را کردیم با این باور که مهندسی مدرن وابستگی ما را به سیستم طبیعی قطع می‌کند. همیشه در رفتار انسان تکبر و تفرعن بوده است. علت بحران آبی که اکنون با آن روبرو هستیم بحران اقلیم نیست. بحران اقلیم صرفاً نوری بر بحران آب انداخته است. پاسخ‌ها به بحران آب، از ابینگدون گرفته تا آکرا در غنا و عمان، در جذب و ذخیره بارانی است که روی زمین می‌بارد. و طبیعت این کار را بهتر از همه انجام می‌دهد. اکنون دیگر وقت آن رسیده است که سیستم‌های مهندسی ما با طبیعت کار کنند، در کنار طبیعت نه در برابر آن.
منبع: گاردین