آخرالزمان پسته

در هواپیما، مردی کنارم نشسته بود که بی‌تفاوت نسبت به اطرافش، جدول حل می‌کرد. نه او من را می‌شناخت و نه من او را. غرق در خود بودم که پرسید: «مهم‌ترین کالای غیرنفتی صادراتی ایران که چهار حرف دارد چیست؟» از روی عادت گفتم: «پسته».
ظاهرا پاسخ صحیح بود که گفت: «آفرین درست گفتی».
با سوال بی‌مقدمه‌ی آن مرد به فکر فرو رفتم؛ آیا پسته همچنان مهم‌ترین کالای غیرنفتی صادراتی ایران است؟
صنعت پسته ایران بیش از پنج دهه قدمت دارد و از اواخر دهه‌ی پنجاه تا امروز همیشه پیشتاز صادرات بخش کشاورزی بوده اما این واقعیت را نباید از نظر دور داشت که این صنعت، به دلایل مختلف روزبه‌روز در حال از دست دادن جایگاه خود است.
شکی نیست که ساختار خرده‌مالکی و مناسبات سنتی در کاشت، برداشت و تجارت پسته مسبب اصلی وضعیت فعلی است اما بهره‌وری پایین، استفاده نابهینه از انرژی، سرمایه، آب، خاک و نیروی انسانی در حال نابود کردن این صنعت است.
تا همین چند سال پیش پسته ایران در تولید و صادرات حرف اول را در دنیا می‌زد اما در سال‌های اخیر این جایگاه را به صنعت پسته آمریکا داده است. سال گذشته در آمریکا حدود 450 هزار تن پسته استحصال شده اما باغداران ایرانی در بهترین شرایط حدود 140 تا 150 هزار تن پسته برداشت کرده‌اند.
این وضعیت نتیجه‌ی همان عواملی است که اشاره کردم و متأسفانه نشانه‌ای مبنی بر بهبود مشاهده نمی‌شود.
در کنار این عوامل، تغییر اقلیم و تحولات دور از انتظار آب و هوا نیز مزید بر علت شده تا صنعت پسته ایران با سرعت زیاد به سمت زوال حرکت کند. همین چند شب پیش، درختان پسته با تازیانه دردناک سرمای شدید مواجه شدند و در بسیاری از نقاط کشور باغات پسته از بین رفت.
مسأله ساده است؛ تغییر اقلیم باعث شده در زمستان که درختان به خواب رفته‌اند، سرمایی وجود نداشته باشد اما در بهار که درختان از خواب بر می‌خیزند، سرمای شدید باعث یخ زدن درختان می‌شود و محصولات را از بین می‌برد. در گذشته، این پدیده هر چند سال یک بار اتفاق می‌افتاد اما در پنج سال گذشته تقریبا هر سال با آن مواجه بوده‌ایم.
احتمالا خیلی از افراد ویدئوی روشن کردن آتش زیر درختان سرما‌دیده‌ی پسته را مشاهده‌ کرده‌اند اما فقط سرما نیست که باعث ناباروری و آسیب زدن به درختان پسته می‌شود؛ گرمای خارج از عرف در روزهای اول بهار نیز به همان اندازه برای درختان پسته زیان‌بار است.
کمتر از یک هفته پس از شبی که دمای سرما در شهربابک کرمان به ۶ درجه زیر صفر رسید، درجه‌ی گرما از ۳۵ درجه گذشته و این به طور قطع به درختان پسته آسیب جدی می‌زند.
خیلی از دوستان از من سوال می‌کنند که آیا آتش روشن کردن زیر درختان سرمازده می‌تواند مانع از یخ زدن درختان شود؟
راستش هنوز پاسخی مستند و علمی برای این پرسش پیدا نشده اما افرادی هستند که بر اساس تجربه معتقدند این روش اثر مثبت دارد و بعضا باعث نجات باغ‌های پسته از سرمای سوزناک سال‌های گذشته شده است.
به هرحال هرکس که باغ پسته دارد، همواره از این‌که سرما و گرما به باغش آسیب بزنند هراس دارد؛ بنابراین اگر احتمال بدهد که آتش روشن کردن زیر درختان درصد موفقیت اندکی هم داشته باشد، قطعا تلاش خود را خواهد کرد.
بعد از این فکرها، خواستم به مردی که کنارم نشسته بود بگویم جدولی که حل می‌کند ایراد دارد و پسته دیگر مهم‌ترین کالای غیرنفتی صادراتی ایران نیست اما دیدم خوابش برده؛ مثل همه‌ی افرادی که در این صنعت حضور دارند اما هنوز زوال این صنعت را باور نکرده‌اند. مثل سیاستمدارانی که با سیاست‌های غلط، حکم اعدام این صنعت را امضا کردند. مثل دولت‌ها، مثل تشکل‌ها، مثل همه‌ی ما که خوابمان می‌آید.