قنات؛ اختراع بزرگ ایرانیان

در زمان حکومت طاهریان کتابی تحت عنوان «قنّی» نوشته شد که به مقررات حفر قنات و احداث آن و نیز حق استفاده از آن پرداخته شده بود و تا سده ۴هجری قمری که کتابی تحت عنوان «استخراج آب‌های پنهانی» توسط ابوبکر محمدبن‌حاسب کرجی درباره ساختمان و نگاهداری قنات‌ها نوشته شد، اهمیت شایانی داشت (بهنیا/ ۱۳۶۷/ ص۱۰۲).
هوشنگ ساعدلو، نویسنده مقاله آب در تمدن ایران و اسلام می‌نویسد که: «....در این عصر هم اگر بخواهیم قناتی حفر کنیم چیزی اضافه بر دانش این کتاب -استخراج آب‌های پنهانی- نداریم مگر به خدمت گرفتن تکنولوژی جدید (ساعدلو/ ۱۳۷۶/ ص۲۷۴). یکی دیگر از کتبی که درباره قنات و مسائل آن وجود داشته کتاب «مفاتیح العلوم» نوشته ابوعبدالله محمد بن‌یوسف کاتب خوارزمی است و می‌توان چنین انگاشت که اهمیت و توجه به قنات چندان بوده که رفته‌رفته از علم لدنی به علوم آزمایشگاهی تجربی گراییده و بنا به کلمات امروزی تکنولوژی احداث قنات و اقتصاد و حقوق قنات به وجود آمده است (همان/ ص۲۷۸). در زمان سامانیان اداراتی که متصدی امر آب و آبیاری بوده‌اند نیز وجود داشته است و خراج و عوارض ماخوذ از روستاییان صرف احداث قنات‌ها و مجاری آبیاری می‌شد (بارتولد/ ۱۳۵۰/ ص۲۷). در تمام نقاط ایران کارهای بزرگی در زمینه آبیاری انجام می‌گرفت و در نتیجه اراضی مزروعی افزایش یافت و در احداث قنات‌ها چنان پیشرفت و ترقی حاصل شده بود که عمق آنها در بعضی نقاط به ۹۰متر بالغ می‌شد. استفاده از هر ۴نوع آبیاری یعنی به شیوه جوی، نهرهای متفرع از رود و کاریز و چاه‌ها توسعه یافت و عده کثیری کارشناس مجرب برای تفحص محل آب‌های تحت‌الارضی و حفر قنات‌ها و دیگر کارهای آبیاری وجود داشت. با حمله مغول شبکه‌های آبیاری و قنات ویران و بسیاری از آنها خشک و بایر شد و بعدها در دوره ایلخانان برای احیای شبکه‌های آبیاری اقداماتی صورت گرفت که مهم‌ترین آنها در دوره غازان‌خان و وزیر او رشید‌الدین فضل‌الله همدانی انجام گرفت
(سید سجادی/ ۱۳۶۱/ ص۱۳۶). در روزگار صفویان مشکل کم‌آبی شدت بیشتری گرفت و ساخت آب انبارها و حفر قنات‌ها و کاریزهای بسیاری را سبب شد و شاردن، جهانگرد فرانسوی طی دو سفر طولانی خویش در ایام صفوی در ایران در سفرنامه‌اش چنین آورده است: «ایرانیان برای پیدا کردن آب پای کوه‌ها را می‌شکافند و بعد از اکتشاف رشته آبی آن را به‌ وسیله قنات‌های زیرزمینی به فواصل ۸ تا ۱۰فرسنگی و بعضی اوقات بیشتر هدایت می‌کنند.... (شاردن/ ۱۳۳۶/ صص ۲۰۳-۲۰۲).
در متون نثر فارسی نیز به حکایت‌هایی برمی خوریم که علاوه بر آنکه اهمیت قنات را بیان می‌کند، به‌عنوان پناهگاهی برای درامان ماندن از دزدان و غارتگران اشاره دارد و حتی در حمله مغول چاه‌ها و قنات‌های نیشابور پناهگاه اهالی آن دیار بوده است و نیز قنات‌های کرمان در دوره لطفعلی‌خان زند پناهگاه مردم از هجوم آقا محمدخان قاجار بوده است (ساعدلو/ ۱۳۷۶/ ۳۰۲). از تعداد قنات‌ها در ایران اطلاع دقیقی در دسترس نیست. بر اساس آمار سال۱۳۷۷ بیش از ۳۲۱۶۴قنات فعال بوده است. قنات‌ها منبع تامین آب بسیاری از شهرهای ایران بوده است از جمله: کرمان، خراسان، اصفهان، کاشان، قم، نائین، زواره، شاهرود، یزد، آذربایجان، دامغان، گناباد، اردستان، نیشابور، بلوچستان و غیره. هنری گوبلو، آب‌شناس برجسته فرانسوی در سال۱۹۲۹ میلادی تخمین زده بود که تقریبا نیمی از زمین‌های زیر کشت در ایران به ‌وسیله قنات آبیاری می‌شد (گوبلو/ ۱۳۷۱/ ص۱۱۶).
در دوران معاصر روز به روز از تعداد قنات‌ها کاسته شده است و با استفاده از تکنولوژی جدید کمتر به قنات‌ها توجه شده و برخی از آنان تخریب شده و کاربری خود را از دست داده‌اند.
سخن آخر
قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده است، هزاران سال قدمت دارد و این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است و آنچه مسلم است قنات به هر جا راه پیدا کند، سکونت دائم و رونق کشاورزی و عمران و آبادانی با خود به ارمغان آورده است، پس باید به این موضوع توجه داشت که محو قنات‌ها تنها از بین رفتن و نابود شدن یک شیوه استحصال آب یا یک نوع از انواع بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه محو یک فرهنگ است و نباید اجازه دهیم که قنات‌ها از بین بروند و باید آنها را با هر قیمت که هست حفظ کرد؛ زیرا با خشکیدن قنات‌ها، گسترش پهنه‌های کویر را نیز شاهد خواهیم بود.
از مقاله‌ای به قلم اعظم صابری‌نسب، استاد دانشگاه