رهاورد سرزمین چهارفصل در کرونا

محمدعلی گلاب‌زاده/ پژوهشگر
سازمان‌دهی و گذر از پیچ‌وخم‌های کرونا در روزگاری که کشورها و شهرهای مختلف در تاریخ حیاتشان کمتر تجربه کرده بودند، آزمونی بود که سرزمین چهارفصل ایران، محنتش را به رحمتی پایدار تبدیل و همچون جوانه‌ای روییده از دل خاک پس از زمستانی سخت به روزگار شکوفایی خود نزدیک شد.
اگرچه این روزها در سایه ویروس ویرانگر کرونا، بی‌رونقی و سکوت و خموشی بر سر تا سر عالم حکم‌فرما شده و همه ملت‌ها به روزمرگی و چگونگی نبرد با این دشمن خانمان‌سوز می‌اندیشند، اما همان‌گونه که با آغاز واکسیناسیون، بارقه امیدی پیدا شده، به خواست خدا، به زودی بشر بر این عفریت سیه‌دل نیز چیره خواهد شد و زندگی انسان‌ها، روال عادی خود را پی خواهد گرفت.
این مقدمه را عرض کردم که اگر حال و هوای این نوشتار، با ذهن‌های ما که غبار کرونا بر آن‌ها سنگینی می‌کند، همخوانی ندارد، خورده نگیرید، زیرا شک نداریم که باز هم رفت وآمدها، چه در سطح مراودات خانوادگی و دوستانه؛ چه در عرصه ایران‌گردی و جهان‌گردی، رونق خود را باز خواهد یافت و دیر یا زود به گذشته‌های بی‌کرونا برمی‌گردیم. باید از این فرصت استفاده کرد و با پرداختن به آنچه لازمه سامان‌بخشی به امر گردشگری است، آمادگی بایسته را به دست آوریم. بنابراین در قرائت این مطالب فرض را بر دنیایی بی‌کرونا و سرشار از رونق گردشگری بگذارید.
در‌حالی‌که روزگاری همه نگاه‌ها به سوی طلای سیاه جلب شده بود و افزودن بر صادرات نفت را پشتوانه معتبری برای اقتصاد کشور به شمار می‌آوردند. اما با سود ۱۲۰۰ میلیارد دلاری درآمد گردشگری جهان در سال پیش از کرونا، این نگرش دگرگونی بیشتری پیدا کرد. به همین ترتیب نگاه مهربانانه کسانی که در گذشته می‌کوشیدند تا صادرات طلای سبز را معیار ارزشهای اقتصادی کرمان قرار دهند، اینک با عبور از خط قرمز آب، به ویژه در مناطق پسته‌خیزی چون رفسنجان و انار و زرند، توجه خود را از این مقوله برگرفته و به سوی پدیده گردشگری معطوف کرده اند. به سخنی دیگر اینک دریافته‌ایم که اشتباه ما در سال‌های گذشته، آنچنان نیست که به سادگی قابل گذشت باشد زیرا تقویت اقتصادی کرمان با صدور پسته، زیانی افزون بر درآمد داشت، چراکه اگر آب مصرف شده برای کشت و برداشت این محصول به منابع ما بازمی‌گشت به مراتب ارزش بیشتری از ارقام تزریق شده به اقتصاد ما داشت، در حالی که می‌توانستیم با گرایش بیشتر به امر گردشگری و رونق افزون آن، منابع آبی و نقش خود را نگاه‌داریم و نسل فردا را از سرمایه‌هایی این گونه محروم نسازیم.
باری صنعت گردشگری از چنان ارزش و اهمیتی برخوردار شده که بسیاری از کشورهای جهان، همه هم و غم خود را به این امر معطوف کرده و می‌کوشند تا سهم خود را از آن بیشتر و بیشتر کنند. به همین دلیل تعداد مقاصد گردشگری جهانی هر روز رو به رشد است. به این ترتیب، با آفرینش کارها و خلق مشاغل گوناگون و تجارت‌های جدید، سودهای کلانی نصیب آن‌ها می‌شود. به عنوان نمونه در سال ۲۰۱۹ یعنی یک سال پیش از همه‌گیری کرونا، در انگلستان از هر ۱۲ شغل یکی در ارتباط با گردشگری بود.
مجموعه این تلاش‌ها موجب شد که تعداد گردشگران جهانی از ۲۵ میلیون در سال ۱۹۵۰ م به ۲۷۸ میلیون در ۱۹۸۰ و ۶۷۴ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ و یک میلیارد و ۲۳۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۶ برسد. در همین راستا درآمد گردشگری از دو میلیارد در سال ۱۹۵۰به ۱۰۴ میلیارد در سال ۱۹۸۰ و ۴۹۵ میلیارد در سال ۲۰۰۰ و سرانجام ۱۲۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ افزایش پیدا کند.
طبق گزارش ۲۰۱۹ سازمان جهانی گردشگری ورود جهانگردان بین المللی در این سال با ۵ درصد رشد نسبت به سال قبل به ۵/۱ میلیارد سفر رسید. این سیر صعودی دو سال زودتر از پیش‌بینی‌های بلندمدت این سازمان بوده است در همین حال درآمد ناشی از گردشگری با رشد ۴ درصدی به ۷/۱ تریلیون دلار افزایش یافت و از رشد اقتصادی جهانی در سال ۲۰۱۸ نیز پیشی گرفت.
درآمد ۲۵۶ میلیارد دلاری حمل و نقل مسافران بین المللی در ارتباط با گردشگری نیز رقم قابل توجهی است و بالاخره، درآمد روزانه ۵ میلیارد دلاری سهم گردشگری در اقتصاد جهان که سخت تأمل برانگیز است.
اگر چه در سال‌های پیش از کرونا و گشوده‌شدن درهای جدید به روی گردشگران، رشد نسبی را شاهد بوده‌ایم، اما باز هم فاصله ما با آنچه باید باشد، بسیار زیاد است برای روشن شدن موضوع یادآورد می‌شوم که در سال ۲۰۱۰ نزدیک به ۳میلیون گردشگر به کشور ما سفر کرده است، این رقم در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ به نزدیک ۵ میلیون و کمی بیش از آن افزایش یافت.
کرمان نیز با آنچه پیش از این دولت بر آن می‌گذشت، تفاوت بایسته‌ای پیدا کرد، تا آنجا که درصد اشغال هتل‌ها به ویژه در بخش مسافران و گردشگران خارجی، افزایش قابل توجهی یافت و رقم توریست و جهانگرد کرمان از مرز ۳۰ هزار نفر گذشت و رونق اقتصادی چشم‌گیری را در این بخش ایجاد کرد.
نکته دیگری که اهمیت آن را نباید از نظر دور داشت، اقدامات سالهای اخیر در بازسازی، احیا و ساماندهی برخی آثار تاریخی است، به عنوان نمونه بازسازی باغ فتح آباد، مرمت بازار کرمان، احیای نخستین بانک تاریخ کرمان و یکی از مدارس قدیمی بنام مدرسه حیاتی و ایجاد کاربری اقتصادی برای آن، در قالب اکوموزه کرمان و تهیه و عرضه دست آفریدهایی چون پته، شال، ظروف مسی حکاکی شده، گلیم‌شیریکی پیچ و… بی‌تردید تأثیر قابل توجهی داشت.
باری در کنار عنوان‌هایی چون «بهشت معادن»، «سرزمین چهارفصل»، «پیر دیر تاریخ» و… لقب‌های ارزشمند دیگری که شایسته دیار کریمان است «بهشت گردشگری ایران» را نیز باید افزود، چرا که کرمان با دارا بودن پتانسیل‌های گوناگون، می‌تواند هر سلیقه گردشگری را پاسخگو باشد، زیرا به طور معمول گردشگران هر یک به مقوله ویژه‌ای فکر می‌کنند، جماعتی تماشای آثار باستانی و مواریث‌فرهنگی را در دستور کار خود دارند، برخی به آثار کهن و رفتن به عمق تاریخ و دیدار روزگاری که بشر به افق تمدن می‌اندیشید، عده‌ای دیدار از عوارض طبیعی شگفت را دوست دارند، جوانان به جاها و فضاهایی می‌اندیشند که بتواند زمینه‌ساز تخلیه انرژی آنان بوده و هیجان آن‌ها را به اوج برساند و بالاخره گروهی نیز به طبیعت آرام و نسیم نوازشگری می‌اندیشند که لحظاتی آن‌ها را از دنیای پرآشوب کنونی دور سازد و آرامش آن‌ها را تامین کند.
کرمان، برای هر کدام از این ایده‌ها، نمونه‌ای موجود دارد که بی‌گمان می‌توان گفت، هیچ شهر و دیاری را با این گستره امکانات گردشگری سراغ نداریم، شاید به همین دلیل است که دوست هنرمندان دکتر فرهاد ناظرزاده کرمانی معتقد است، خداوند در روی این کره خاکی، برای هیچ جامعه‌ای با چنین وسعت و جمعیتی این همه امکانات قرار نداده است.
پیش از پرداختن به موارد ذکر شده، یادآور می‌شود که کرمان، کهن سرزمینی است که عمری به بلندای آفتاب دارد، تا آنجا که تنها سرنخ تجارت و اقتصاد این دیار را در هزاره نهم پیش از میلاد یافته‌ایم (کتاب تاریخ اقتصاد و تجارت کرمان، از نگارنده) علاوه بر این در کتیبه‌های داریوش آمده است که چوب درختان «یاک» کرمان، برای ساخت کاخ‌های هخامنشی فرستاده می‌شد، به جز این، کرمان در همان روزگار، گنج‌خانه ملکه آپاکیش بود و…
وجود آثار کهن و دستیابی به سینه پرواز و رمز آن‌ها، برای هر پژوهشگر حوزه تاریخ، آرزویی است که در کرمان برآورده می‌شود، زیرا آثار موجود در «کنار صندل جیرفت»، حکایت هفت هزار ساله‌ای را بیان می‌کند و پژوهشگر را به روزگاری می‌برد که حاکم دیار «اَرَت» از سنگ‌تراشان ساکن در حاشیه هلیل و تمدن این بخش از خاک سرافراز ایران، بهره می‌برد. در خرابه‌های کنار صندل بازمانده کاخ‌هایی را می‌توان دید که روزگاری محل فرمانروایی صاحبان قدرت به شمار می‌رفت به همین ترتیب دقیانوس با آثاری چون مسجد عمر و لیث صفاری و کمی آن‌سوتر و در «تپه یحیی» واقع در صوغان بافت، به تپه‌های تاریخی برمی‌خوریم که مجسمه‌های دوقلوی کشف شده آن نشانی از تمدن پنج هزارساله را به نمایش گذاشته است درفش پنج هزارساله کشف شده در شهداد و… سرانجام خانه‌های دستکند میمند، با صدای تیشه فرهادهایی عاشق که ده هزار سال پیش، دل کوه را شکافتند و طرحی نو درانداختند، از دیگر آثار کهن کرمان به شمار می‌رود.
در کنار این ارزش ها، ده‌ها قلعه تاریخی همچون ارگ بم، ارگ راین، قلعه دختر کرمان، قلعه سموران عنبرآباد و… نیز وجود دارد که شرح آن‌ها در این اندک نمی‌گنجد.
بخش دیگر، آثاری است که پیشینه آن‌ها از روزگار ساسانی شروع شده و تقریبا تمامی دوره‌های حکومتی را شامل می‌شود مانند گنبد جبلیه مربوط به روزگار ساسانی، مسجد امام (ملک) بازمانده از روزگار سلجوقی، مسجد جامع یادگار محمد مظفر میبدی سرسلسله آل مظفر، آستانه ماهان بنای روزگار تیموریان، تخت درگاه قلی‌بیگ، مجموعه گنجعلی‌خان و… بناهای بر جای مانده از روزگار صفوی، باغ شاهزاده، باغ موزه هرندی، مجموعه ابراهیم‌خان، مجموعه وکیل، مجموعه حاج آقاعلی و… یادگار روزگار قاجار و ده‌ها موزه، یخدان، کاروانسرا و بازار بزرگ به عنوان طولانی‌ترین راسته بازار ایران، عوارض طبیعی شگفت‌انگیزی چون کلوت‌های شهداد و گرم‌ترین نقطه جهان (ریگ یلان)، خانه‌های قدیمی و ارزشمندی چون خانه امامی‌پور، دیوان‌خانه امام جمعه و… آتشکده، حمام‌های قدیمی، گنبدها، قنات‌ها… و طبیعت ارزشمندی که چهار فصل را در خود جای داده است با آبشارهایی چون وروار یا فرق با ارتفاع ۱۷۰ متر به عنوان یکی از بلندترین آبشارهای ایران و نیز آبشار راین، آبشار بنگان، آبشار سرندکوه و… و غارهای تماشایی چون غار طرنگ، غار شب‌پره، غار ایوب (با ۳هزار متر مربع وسعت) و… دره‌های تماشایی چون «راگه» که حیرت همگان را برمی‌انگیزد و مناطق خوش آب و هوایی مانند بندر هنزا، کوهپایه‌های متعدد و… درخت‌های تاریخی همچون سروهای ۴۰ متری و ۱۵۰۰ساله طرز، چنار مسجد جامع راین، چنار بم و…
در کنار این همه ارزش‌ها، میزبانی مردمی که تاریخ بر خونگرمی و مهمان‌نوازی آن‌ها گواهی می‌دهد، خود حدیث و حکایت دیگری است، مردمی که درگذر روزگار، رنج خود و راحت یاران را طلبیده‌اند. به جز این سوغاتی‌های ارزشمندی مانند قوتو، کلمپه، شیرینی‌های محلی و خوراکی‌های خوشمزه‌ای چون بزقرمه و … و صنایع‌دستی گرانبهایی چون پسته، انواع مس‌های قلمزنی شده، گلیم معروف به شیریکی‌پیچ و… همه و همه ارمغان هموطنان بزرگواری که قدم رنجه کرده و دیار کریمان را برای گذران تعطیلات نوروز و سایر اوقات فراغت برمی‌گزینند.
با این پیام منظوم و حافظ گونه، پس از رهایی از چنگال کوید ۱۹، در انتظار قدوم مبارکتان هستیم.
رواق منظر چشم من آشیانه توست/ کرم نما و فرود آ که خانه، خانه توست