واقعیت تلخ «آب شیرین‌کن‌ها»

بررسی‌ها نشان می‌دهد که طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب دریا در ایران، با وجود پتانسیل توسعه سواحل جنوبی و تامین آب مستقل از نوسانات جوی، با چالش‌های اساسی اقتصادی و فنی مواجه است که کارآیی آن را زیر سوال‌ می‌برد. نخست آنکه تناسبی میان مجموع مصارف آب استان‌های هدف این طرح با میزان حجم آب شیرین تولیدی وجود ندارد. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد مصارف آب استان‌های هدف مربوط به کشاورزی بوده و حجم آب شیرین تولیدی در فاز نهایی تنها ۴.۳درصد کل مصارف را پوشش می‌دهد. بنابراین آب شیرین تولید شده نه‌تنها مشکل ناترازی آب را حل نمی‌کند بلکه آب گران‌قیمت شیرین شده عملا جایگزین بخشی از آب تقریبا رایگان کشاورزی خواهد شد که به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
هزینه سرمایه‌گذاری اولیه برای ظرفیت ۹۲۰‌میلیون مترمکعب در سال، معادل ۴۸۰ هزار‌میلیارد تومان است که ۴.۹برابر کل اعتبارات بخش آب کشور در بودجه سال ۱۴۰۲ بوده و اجرای آن خارج از توان دولت است. نکته قابل‌توجه دیگر آن است که قیمت آب در مقاصد دور از دریا تا ۵ برابر بیش از قیمت ساحلی آن (۰.۶ تا ۰.۸یورو) خواهد بود. علاوه بر این تامین انرژی این طرح‌ها با سوخت یارانه‌ای، ناترازی گاز در زمستان و برق در تابستان را تشدید می‌کند. از نظر مالی نیز، تامین بیش از ۵۰ درصد سرمایه‌گذاری اولیه به تسهیلات صندوق توسعه ملی وابسته بوده که تجارب گذشته نشان‌دهنده عدم موفقیت تامین سرمایه این‌چنینی است.برای توجیه‌پذیری اقتصادی طرح‌های شیرین‌سازی، بررسی بازار هدف، نقش بخش خصوصی و یارانه‌ انرژی ضروری است. با توجه به هزینه بالا و ظرفیت تولید اندک، اولویت حکمرانی آب کشور باید راه‌اندازی بازار آب و مدیریت مصرف (بازتخصیص) باشد. در این چارچوب، پروژه‌های بزرگ انتقال آب به مناطق دور دست فعلا اولویت ندارند.
۶ طرح و یک بهره‌برداری
در سال‌های گذشته افزایش متوسط دما و کاهش بارش، موجب کاهش منابع آب تجدیدپذیر کشور شده و تامین مصارف موجود را با چالش مواجه کرده است. این شرایط با رشد همزمان تقاضا برای مصرف آب منجر به شکل‌گیری طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب دریا به استان‌های کم‌آب شده است. در حال حاضر ۶ سامانه کلان انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان به ۲ استان ساحلی جنوب یعنی هرمزگان و بوشهر و همچنین ۶ استان غیرساحلی شامل اصفهان، کرمان، یزد، فارس، خراسان جنوبی و خراسان رضوی وجود دارد. از این ۶ سامانه، تنها فاز یک خلیج فارس به بهره‌برداری رسیده است. در شرایط فعلی کشور و با وجود ناترازی‌های متعدد از جمله ناترازی بودجه، بررسی توجیه‌پذیری اقتصادی چنین طرح‌هایی از اهمیت زیادی برخوردار است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «طرح‌های کلان شیرین‌سازی و انتقال آب دریا در یک کشور» ابعاد مختلف این مساله را مورد بررسی قرار داده است.
مطلوبیت اقتصادی آب
بررسی‌ها نشان می‌دهد که عدم توازن بین تولید و مصرف آب در کشور و غفلت از مدیریت مصرف یکی از مهم‌ترین مسائل مغفول مانده در حکمرانی آب کشور است. بر اساس گزارش مذکور مجموع مصارف آب استان‌های هدف طرح‌های انتقال آب دریا (به جز هرمزگان) ۳۳.۷میلیارد مترمکعب است که ۹۰.۶درصد آن مربوط به کشاورزی است. حجم آب شیرین تولیدی در فاز نخست تنها ۳.۳درصد و در فاز نهایی۴.۳درصد از کل مصارف موجود را پوشش می‌دهد. نکته دیگر آن است که در حال حاضر حدود ۲۳۹۳‌میلیون مترمکعب اضافه‌برداشت از چاه‌های غیرقانونی وجود دارد. بنابراین این حجم ناچیز آب شیرین تولیدشده در طرح‌های موجود نمی‌تواند بحران فعلی آب را حل کند.
تولید پایین، قیمت بالا
علاوه بر پایین بودن حجم پایین آب تولید شده در جریان اجرای طرح‌های مذکور، وجود هزینه‌های گزاف سرمایه‌گذاری و قیمت بالای آب انتقالی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. هزینه سرمایه‌گذاری اولیه برای ظرفیت ۹۲۰‌میلیون مترمکعب در سال، معادل ۴۸۰ هزار‌میلیارد تومان است که ۴.۹برابر کل اعتبارات بخش آب کشور در بودجه سال ۱۴۰۲ است. بنابراین ایجاد چنین ظرفیتی از توان دولت خارج است.همچنین به‌دلیل وابستگی کشور به مواد مصرفی یا تجهیزات وارداتی، این طرح‌ها نیازمند تامین اعتبارات ارزی هستند. با توجه به بازار هدف، تحقق درآمد این طرح‌ها عمدتا با فروش آب به بخش صنعت مدنظر است.
اگرچه بازار اصلی طرح‌های انتقال آب، صنایع بزرگ واقع در استان‌های هدف بوده، اما در حال حاضر ظرفیت تولید فاز نخست ۳۷درصد بیش از نیاز کنونی همه مصارف صنعتی واقع در این استان‌ها (معادل ۶۹۹‌میلیون مترمکعب در سال) است.نکته قابل‌توجه دیگر آن است که سهم اصلی هزینه تمام شده آب ناشی از خط انتقال است به طوری که قیمت آب در مقاصد دور از دریا تا ۵ برابر بیشتر از قیمت ساحلی (0.6 تا 0.8یورو بر مترمکعب) خواهد بود. به عنوان مثال، قیمت آب 0.6 یورویی سیریک، در اصفهان به 3.97 یورو می‌رسد. این افزایش شدید قیمت، مطلوبیت اقتصادی آب را به شدت کاهش داده و بازار مطمئنی برای فروش آن ایجاد نمی‌کند.در سال‌های گذشته ناترازی فزاینده انرژی یکی از مهم‌ترین چالش‌های ساختاری در فضای اقتصادی کشور بوده است. با توجه به این مساله می‌توان گفت که تامین انرژی یکی از مهم‌ترین مسائل مرتبط با طرح‌های کلان شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا است.با توجه به این مساله تامین سوخت یارانه‌ای مورد نیاز برای اجرای این طرح‌ها، ناترازی گاز در زمستان و کمبود برق در تابستان را تشدید می‌کند. از نظر مالی نیز، تامین بیش از ۵۰درصد سرمایه‌گذاری اولیه به تسهیلات صندوق توسعه ملی وابسته است. وجود تجارب ناموفق گذشته در زمینه تامین‌سرمایه‌های این‌چنینی، مدل فعلی تامین مالی طرح‌ها با عدم قطعیت جدی مواجه است.
مسیر عبور از بحران آبی
با توجه به بررسی‌ ابعاد مختلف طرح‌های آب شیرین‌کن و انتقال آب دریا به استان‌های کم‌آب، پرسشی که وجود دارد آن است که چه راهکارهایی برای عبور از بحران فعلی آب در کشور وجود دارد؟ بر اساس گزارش مرکز‌ پژوهش‌های مجلس برای حفظ منافع عمومی و ثروت‌های بین‌نسلی، ضرورت دارد توجیه‌پذیری اقتصادی طرح‌ها با در نظر گرفتن بازار هدف، لحاظ کردن نقش بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری طرح‌ها و شرایط بهره‌مندی بخش‌های مختلف از یارانه انرژی به صورت جدی ارزیابی شود.
نکته قابل‌توجه دیگر آن است که در برآورد هزینه‌های طرح‌های این‌چنینی، هزینه ارائه مشوق‌های دولتی در راستای اجرای طرح‌ها نیز مدنظر قرار بگیرد تا توجیه‌پذیری واقعی طرح‌ها مشخص شود.با توجه به سهم اندک ظرفیت تولید آب این طرح‌ها نسبت به کل مصارف موجود در استان‌های هدف با وجود هزینه‌های گزافی که برای اجرای طرح‌های انتقال آب وجود دارد، از ابزارهای کم‌هزینه‌تر دیگری برای عبور از بحران فعلی آب استفاده شود. برای مثال راه‌اندازی بازار آب، استفاده و همچنین بازتخصیص آب باید به اولویت حکمرانی آب کشور تبدیل شود. به عبارت دیگر طرح‌های توسعه‌ای مناطق خشک و بیابانی کشور باید گونه‌ای تعریف شود که ضمن وجود تناسب با ظرفیت آبی این مناطق، بیشترین تولید ثروت و اشتغال‌زایی را به همراه داشته باشد. به گزارش دنیای اقتصاد، درنهایت می‌توان گفت که با توجه به ریسک‌ها و ابهامات مرتبط با طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب و عدم پیش‌بینی سازوکار جامع برای مدیریت آتی آن، سامانه‌های کلان شیرین‌سازی و انتقال آب دریا نمی‌توانند در اولویت تامین آب برای مناطق درون‌سرزمینی دور از دریا قرار گیرند.