مرتضی آیین
 استادیار گروه مهندسی برق، دانشگاه ولی عصر رفسنجان:

با قرار گرفتن استان کرمان در مدار توسعه طی سال‌های اخیر و همچنین تحرکات اقتصادی شکل گرفته خصوصا پس از برجام، بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی و معدنی در نقاط مختلف استان شاهد تغییرات عمده در حجم فعالیت‌های انجام شده است. با توجه به اینکه انرژی به عنوان پیش‌نیاز توسعه در بخش‌های مختلف شناخته می‌شود لذا تغییرات مذکور باعث افزایش بی‌سابقه نیاز به انرژی در مجموعه استان شده است.لازم به ذکر است که پیک مصرف برق در سال 1393 حدود 2000 مگاوات بوده است و در حالی که صنایع استان برای سال‌های 95-97 تقریبا به همین میزان درخواست خرید دیماند جدید از شرکت برق منطقه‌ای استان داشته‌اند. این در حالی است که احداث یک نیروگاه 1000 مگاواتی، صرف‌نظر از هزینه بالای سرمایه‌گذاری و عملیاتی، به زمانی بین 4 تا 8 سال نیاز دارد. این افزایش دیماند درخواستی در این دوره کوتاه در حالی اتفاق افتاده که متوسط رشد مصرف برق در استان طی سال‌های قبل از این دوره طبق اعلام شرکت برق منطقه‌ای حدود 8درصد بوده است. بخش انرژی در کل استان گردش مالی قابل توجهی حدود 20هزار میلیارد تومان سالانه دارد. با توجه به شرایط موجود اگر استان بخواهد جهش اقتصادی داشته باشد از طریق بخش انرژی است.   در حال حاضر در حوزه‌های مختلف انرژی استان مسائل و چالش‌های زیر مطرح است:
تراز تبادل توان در لحظه پیک مصرف نشان‌دهنده میزان خالص توان تولیدی منهای توان مصرفی بار است  و هرچه به صفر نزدیک باشد یا مثبت‌تر باشد نشان دهنده کفایت ظرفیت نصب شده نیروگاهی برای تامین تقاضای بار استان می‌باشد. تراز فوق در لحظه پیک سال 1392 معادل 633 مگاوات منفی و در سال 1393 این عدد برابر 912 مگاوات منفی بوده است در سال‌های 95 و 96 با توجه به وارد مدار شدن نیروگاه‌های جدید این عدد برابر 356 و 139 مگاوات منفی بوده  است. لازم به ذکر است نزدیک شدن تراز فوق به عدد صفر به دو دلیل اتفاق افتاده است اولا اینکه از یک طرف نیروگاه‌های تازه تاسیس کهنوج و سیرجان  در سال‌های فوق وارد مدار شده اند و از طرف دیگر بار مورد نیاز صنایع به دلیل تداوم نسبی رکود اقتصادی هنوز به مقدار واقعی خود نرسیده که ممکن است در سال‌های آتی این امر اتفاق بیفتد. بروز این اتفاق می‌تواند منجر به بروز بحران در شبکه انرژی الکتریکی استان شود. منفی بودن تراز تبادل به منزله کمبود ظرفیت تولید در استان به نسبت میزان بار مورد نیاز است یعنی وابستگی به ظرفیت تولید استان‌های همجوار و این موضوع می‌تواند امنیت انرژی و نتیجتا امنیت تولید، اقتصاد ، اشتغال و ... در استان را به مخاطره بیندازد. از مهم‌ترین چالش‌های دیگر شبکه برق استان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمبود نقدینگی جهت اجرای پروژه‌های مهم و ضروری شبکه
- کمبود شدیدتولید در مناطق مختلف خصوصا جنوب استان
- کندی روند احداث نیروگاه‌های در حال احداث
- افت ولتاژ شدید در مناطق جنوبی استان 
در منطقه تابعه شرکت توزیع نیروی برق شمال استان، از تعداد 4300 مشترک کشاورزی فقط 3300 مشترک برقدار و مابقی بدون برق هستند. مشترکین کشاورزی منطقه شمال استان اگر چه از لحاظ تعداد کمتر از 1درصد کل مشترکین توزیع نیروی برق شمال استان را تشکیل می‌دهند ولی 50 درصد از انرژی مصرفی منطقه را در پایین‌ترین تعرفه (میانگین حدود 170 ریال بر هر کیلووات ساعت) و با راندمان پایین تبدیل انرژی به خود اختصاص می‌دهند. درامد شرکت توزیع برق شمال ناشی از فروش 50 درصد از انرژی فروخته شده خود به دلیل تعرفه پایین بخش کشاورزی کمتر از 15درصد درآمد کل این شرکت است. اما در منطقه  جنوب استان، بیش از 73 درصد از چاه‌های کشاورزی موجود یعنی بیش از 12 هزار حلقه چاه بدون برق هستند. 
سالانه حدود نیم میلیارد لیتر گازوئیل در این چاه‌ها مصرف می‌شود (با هزینه حدود 1000 میلیارد تومان سالانه) لذا پتانسیل صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای وجود دارد. برقی کردن هر چاه با استفاده از شبکه سراسری برق با احتساب هزینه‌های تولید، انتقال و توزیع حدود 220 میلیون تومان هزینه دارد. از طرفی، برقی کردن این چاه‌ها با استفاده از شبکه سراسری برق با توجه به اعلام شرکت‌های برق نیاز به ظرفیت  نیروگاهی 600 مگاواتی دارد. از طرف دیگر، پتانسیل استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر جهت تامین انرژی برخی از این چاه‌ها به دلیل عمق و دبی آبدهی کم و لذا توان مصرفی پایین وجود دارد که مطالعات انجام‌شده این امر را تصدیق می‌نماید.
در بخش صنعتی نیز مسائل متنوعی مطرح است. به عنوان مثال، تا پایان سال 1395 تعداد 11 پروژه بزرگ صنعتی با مجموع دیماند درخواستی1537  مگاوات در حال احداث بوده است.  9 عدد از پروژه‌های مذکور مربوط به صنعت فولاد با دیماندی معادل 1202 مگاوات و 2  عدد نیز مربوط صنایع مس با دیماندی معادل 335 مگاوات بوده است. 
در این برهه زمانی حدود 40 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در بخش صنعت استان در حال انجام است. بخش زیادی از تاخیرهای صورت گرفته در راه‌اندازی پروژه‌ها به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های انرژی جهت تامین انرژی مورد نیاز پروژه‌ها می‌باشد. بعضا نیز صنایعی احداث می‌شوند که به شبکه انرژی و آب دسترسی ندارند زیرا بدون هماهنگی جهت تامین زیرساخت‌ها احداث شده است. در پاره‌ای از موارد، احداث صنایع اول انجام می‌شود سپس مساله تامین انرژی مطرح می‌شود. در این خصوص نیز نیاز به وجود پنجره واحد سرمایه‌گذاری جهت جلوگیری از موازی‌کاری و تسهیل فرآیندها به شدت احساس می‌شود. از طرفی، استان کرمان با توجه به طرح‌های توسعه‌ای که برای آن دیده شده است در حال تبدیل شدن به قطب فولاد و صنایع معدنی کشور است و این امر جوانب مختلفی دارد.  حمل سالانه  50 میلیون تن بار از استان به نقاط دیگر با میانگین مسافت حمل حدود 500 کیلومتر لازم است. مصرف سوخت حمل و نقل جاده‌ای حداقل  پنج برابر مصرف در حمل و نقل ریلی است. سوخت مصرفی اگر از جاده استفاده شود معادل یک میلیاردلیتر گازوئیل در سال خواهد بود و  اگر از حمل و نقل ریلی استفاده شود معادل 200 میلیون  لیتر گازوئیل در سال می‌باشد. اختلاف دو عدد فوق 800 میلیون  لیتر گازوئیل معادل 1600 میلیارد تومان در سال می‌باشد.
 مسائل دیگری نظیر مسائل ترافیکی، حوادث، از بین رفتن زیر ساخت‌ها، قاچاق سوخت و مواردی از این قبیل را نیز بایستی به این موارد اضافه کرد. همچنین حدود 40درصد مصرف انرژی استان در بخش کشاورزی با پایین‌ترین تعرفه است. سهم این بخش از  GDP  کل استان حدود 25درصد (معادل5750 میلیارد تومان) است. لذا تراز این بخش فقط و فقط با احتساب انرژی مصرفی (با صرف‌نظر از آب مصرفی، مصرف سموم و کودهای شیمیایی و ...) منفی است. از طرفی نیز بیش از 94درصد  آب مورد استفاده در استان در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و محصولاتی تولید می‌شود که عموما صرفه تولید اقتصادی ندارد.
لازم به ذکر است که این اعداد و ارقام و چالش‌ها مربوط به حوزه انرژی الکتریکی است و انواع دیگر انرژی و همچنین مساله آب نیز با همین چالش‌ها و چه بسا چالش‌های بزرگتری روبرو هستند.  بررسی و تحلیل اعداد فوق این سوال را در ذهن پدید می‌آورد که نقطه تعادل بهینه کارکرد شبکه انرژی و آب استان اعم از انواع مختلف انرژی با توجه به سیمای توسعه استان کجا قرار دارد و چگونه و با چه ابزاری می‌توان این نقطه را شناسایی و در جهت نیل به آن برنامه‌ریزی کرد؟ افق برنامه‌ریزی بایستی چگونه انتخاب شود؟ 
سهم هر کدام از منابع انرژی اولیه، ثانویه و منابع ناشی از بهینه‌سازی انرژی و مدیریت مصرف در تامین نیازهای انرژی چقدر بایستی باشد؟ سهم هر کدام از بخش‌های مصرف‌کننده انرژی در استان از هر کدام از انواع انرژی باید چقدر باشد تا بتوان به اقتصادی‌ترین شکل ممکن توسعه مورد نظر و هماهنگ را در بخش‌های مختلف استان ایجاد کرد؟ توسعه شبکه‌های انرژی در استان بایستی به چه صورتی انجام گیرد تا بتوان تامین نیازهای انرژی در بخش‌های مختلف را تضمین نمود؟  و بسیاری سوالات دیگر که پاسخگویی به آنها در نگاه اول بسیار سخت و در پارهای موارد ناممکن به نظر می آید. راه حل اصولی مواجهه با چنین مسال‌های و به تبع پاسخ به سوالات و ابهامات مطرح شده با توجه به تجارب جهانی و خصوصا کشورها و نهادهای بین‌المللی پیشرو در بحث برنامه‌ریزی انرژی و علی‌الخصوص اتحادیه اروپا تدوین اصولی و نظام‌مند نقشه راه جامع انرژی و آب استان می‌باشد که تاکنون در استان این امر به درستی و بر طبق اصول علمی  و با جامعیت انواع مختلف انرژی انجام نگرفته است.
 البته، موارد نادری بررسی غیراصولی و عموماَ سطحی انجام گرفته که نتایج روشنی ازآن نیز تاکنون ارایه نشده است. در این بررسی‌ها، اصولا به بررسی وضع موجود پرداخته شده و هیچ تصویر و دورنمایی ازآینده انرژی و آب در استان مشخص نشده است و چه بسا اینکه حتی درک صحیحی از مفهوم تدوین نقشه راه انرژی انجام نگرفته است چه رسد به تدوین نقشه راه انرژی استان کرمان. این امر به همراه پیچیدگی‌های بسیار زیاد مساله به دلیل تاثیرگذاری و تاثیرپذیری از حوزه‌های دیگر و همچنین بخشی‌نگری، برنامه‌ریزی‌ها در این حوزه را با مشکلات عدیده‌ای روبرو کرده است.  اصولا بر اساس مطالعات انجام شده در تدوین نقشه راه مذکور بایستی پنج حوزه زیر حتما مورد بررسی قرار گیرد. در هر حوزه نیز به اهم مباحث مورد نظر اشاره شده است.

اول: تعیین اهداف و چشم‌انداز نقشه راه 
1- تعیین مشخصه‌ها و اهداف مربوط به نقشه راه انرژی استان 
2- تخمین میزان تقاضای بار استان در سال‌های آینده با توجه به طرح‌های توسعه صنعتی، معدنی و کشاورزی استان به تفکیک منطقه 
دوم: شناخت وضعیت فعلی سیستم انرژی استان
1- تعیین درصد سهم هر کدام از بخش‌ها در میزان انرژی مصرفی کل استان (تهیه تراز انرژی استان)
2- تعیین پتانسیل صرفه‌جویی انرژی در هر کدام از بخش‌ها
3- تعیین میزان کمبود/مازاد تولید انرژی در مناطق به تفکیک
4- تعیین گلوگاه‌های تولید، انتقال و توزیع انرژی در سطح استان
سوم: توسعه ظرفیت تولید استان برای پاسخگویی بار
1- برنامه‌ریزی برای تامین بخشی از بار از طریق احداث نیروگاه‌های  حرارتی
2- برنامه‌ریزی برای تامین بخشی از بار از طریق منابع سمت مصرف
3- پتانسیل‌سنجی انرژی‌های نو در نقاط مختلف استان به تفکیک منطقه و نوع انرژی
4- تامین بخشی از بار با بهره‌برداری از تولیدات پراکنده تجدیدپذیر/  غیرتجدیدپذیر
5- تهیه سبد انرژی استان برای تنوع بخشی به عرضه انرژی با قابلیت اطمینان بالا و اقتصادی در استان
چهارم: اصلاح و توسعه زیرساخت‌های انتقال 
1- تکمیل و توسعه شبکه‌های انتقال، فوق توزیع و توزیع استان جهت ایجاد رینگ چرخش توان در شبکه و  بهبود قابلیت اطمینان شبکه 
2- ایجاد شبکه بهم پیوسته جنوبشرق برای پوشش عدم قطعیت منابع انرژی نو و بار سیستم
3- پایه‌ریزی جدول زمانبندی برای نیل به شبکه‌های کاملا هوشمند و ماکزیمم سازی فرصت‌ها برای پاسخگویی بار و همچنین تولیدات پراکنده تجدیدپذیر به صورت ریزشبکه‌ای
4- توسعه مناسب شبکه‌های انتقال حتی در حالت بهره‌برداری حداکثری از تولیدات پراکنده
پنجم: کاهش مصرف انرژی نهایی یا مدیریت مصرف
1- تعیین پتانسیل صرفه‌جویی انرژی در هر کدام از بخش‌های مصرف‌کننده انرژی و در مناطق مختلف
2- تهیه دستورالعمل اجرایی مناسب جهت افزایش قابل ملاحظه بهره‌وری انرژی
3- تدوین برنامه جهت رقابتی کردن سرمایه‌گذاری در بازدهی انرژی و پاسخگویی بار با سرمایه‌گذاری در سمت عرضه و شبکه انتقال
4- تدوین برنامه جهت جایگزینی ادوات تبدیل انرژی فرسوده با تکنولوژی مدرن‌تر و بازدهی انرژی بالاتر
5- ارائه دستورالعمل طراحی و اجرای ساختمان‌های با مصرف خالص انرژی صفر و هماهنگی با نظام مهندسی ساختمان
6- تشدید استانداردهای عملکردی برای ساختمان‌های موجود و در حال ساخت در سطح استان

همچنین برنامه نهایی تدوین نقشه راه مذکور به شرح ذیل خواهد بود:
1- سناریوسازی برای رسیدن به اهداف نقشه راه 
2- برآورد هزینه و فایده برای هر کدام از سناریوها و انتخاب سناریوهای برتر
3- جمع‌بندی نتایج و تدوین نقشه راه موردنظر
4- تهیه برنامه عملیاتی برای تحقق اهداف نقشه راه تدوین شده
امید است جامعه فرهیخته استان با همکاری نهادهای ذی‌ربط با کمک بدنه کارشناسی استان و با نگرشی جامع و بدور از نگاه بخشی به مسائل، نسبت به بررسی اصولی موضوع و تشکیل تیم‌های تخصصی و هدفدار جهت تدوین نقشه راه جامع انرژی و آب  در استان اقدام نمایند.