در فرآیند توسعه، انسان را هم به عنوان غایت نهایی مورد اهمیت است و هم به عنوان پیش نیاز و شرط لازم برای توسعه جامعه. به عبارتی دیگر نه تنها تربیت انسان‌های توسعه‌یافته لازمه رسیدن به توسعه‌یافتگی اجتماعی است،
بتول علیزاده
کارشناس اقتصادی:
در فرآیند توسعه، انسان را هم به عنوان غایت نهایی مورد اهمیت است و هم به عنوان پیش نیاز و شرط لازم برای توسعه جامعه. به عبارتی دیگر نه تنها تربیت انسان‌های توسعه‌یافته لازمه رسیدن به توسعه‌یافتگی اجتماعی است، بلکه توسعه‌یافتگی یک جامعه نهایتاً باید به توسعه انسان‌های آن منجر شود. در ادبیات توسعه، گاه «انسان توسعه‌یافته» به اشتباه هم معنای «توسعه انسانی» خوانده می‌شود اما واقعیت این است که شاخص توسعه انسانی یک شاخص بین المللی است که کشورها را با سه مولفه سلامت، آموزش و میزان درآمد می‌سنجد در حالی که وقتی از انسان توسعه‌یافته سخن به میان می آید منظور ویژگی ها و خصوصیات اخلاقی و رفتاری در فرد است. با این مقدمه در ادامه این نوشتار سعی در شناخت ویژگی‌های انسان‌های توسعه یافته داریم و با مرور نظرات تئوری‌پردازان و صاحب نظران این حوزه در جمع بندی مباحث ویژگی‌های انسان توسعه‌یافته را خواهیم شناخت.
یکی از معتبرترین منابع در این مورد کتاب عقلانیت و توسعه‌یافتگی دکتر محمود سریع‌القلم پژوهشگر حوزه توسعه، علوم سیاسی و تاریخ معاصر ایران است. سریع‌القلم توسعه جامعه را بهینه‌سازی استفاده از نیروهای بالقوه مادی و انسانی، و مشتمل بر دو بخش کلان می داند: اول اصولی ثابت؛ همچون بخش خصوصی فعال، نظام آموزشی کاربردی، نخبگان منسجم، فرهنگ اقتصادی و توجه فراگیر به علم و عقلانیت؛ که هر جامعه با برخورداری از آن ها به سوی توسعه حرکت می‌کند و دوم الگوهای مختلفی که به تناسب شرایط گوناگون کشورها تغییر می‌کند. این الگوها از طریق نخبگان؛ یعنی بزرگان، صاحبان فکر، شخصیت و توانایی‌های وسیع فکری و سازماندهی؛ و یا از طریق تشکل‌ها و اجتماعات مردمی قابل اجرا هستند. با این توصیف وجود انسان‌های توسعه‌یافته نه تنها از اصول ثابت توسعه هر جامعه هستند بلکه همین انسان‌های توسعه‌یافته هستند که مجریان الگوهای متفاوت توسعه برای جوامع به شمار می روند.
دکتر سریع القلم برای چنین انسانی تحت عنوان «انسان قرن بیست و یک»، داشتن 10 ویژگی تربیتی را برشمرده است که عبارتند از: 1. نگرش کلان و بلند مدت در فعلیت بخشیدن به کارهای فردی و جمعی، 2. هنر معاشرت بین المللی، 3. محاسبه‌گرایی، 4. هنر ترکیب و تبدیل، 5. خودیابی شخصیتی و انسانی، 6. اخلاق و معنویت، 7. توجه به بهداشت، محیط زیست، 8. توجه به مسوولیت اجتماعی، 9. وطن‌دوستی و 10. توسعه‌یافتگی فرهنگی در تعقل و تفکر، تدبیر، بزرگ منشی، وقار، تحمل و احترام. در این بین عقلایی و علمی بودن به دلیل اهمیت بیشتر و جامع‌الصفات بودن آن ها، در سایر نوشتارهای سریع القلم شرح و بسط داده شده است. او علم را استدلالی بودن، عینی و منطقی بودن مجموعه مشاهدات، قضاوت‌ها، تصمیم‌گیری‌ها، اجراییات و ارتباطات می‌داند و برای علمی بودن پنج خصلت معرفی کرده است: فرد علمی، فردی با ذهن خاص در پدیده‌های اجتماعی، قائل به نظم رفتاری و به دنبال کشف نظم است (تفکر علمی) که در حوزه کاری خود نوآوری و ابداع می‌کند (تولید علمی) توانایی بالایی در استفاده از مجموعه محفوظات ذهنی خود برای قیاس و استقرا دارد (استنباط علمی). او فردی انتقادپذیر و با اعتماد به نفس (شخصیت علمی) و متواضع است و علم، استنباط، استنتاج و تلقی علمی را در خود محصور نمی‌داند (اخلاق علمی).
همچنین برای انسان‌های عقلایی 30 ویژگی خاص از جمله داشتن روحیه اصلاح نگری و اصلاح‌پذیری، فعال در بهبود مستمر خود و محیط پیرامون، استقبال از اندیشه‌های مخالف خود، با اخلاق، دقیق و وقت شناس بودن و ... برشمرده است.
دکتر مرتضی افقه
صاحبنظر دیگر این حوزه دکتر مرتضی افقه دکترای علوم اقتصادی توسعه و هیات علمی گروه اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز است. دکتر افقه توسعه را فرآیندی می‌داند که طی آن انسان توسعه‌نیافته به انسان توسعه‌یافته تبدیل می‌شود. وی معتقد است جامعه‌ای که از انسان‌های توسعه‌یافته بهره‌مند است محصولی به نام رشد اقتصادی تولید می‌کند و این رشد اقتصادی در جامعه تولید ثروت می‌کند. بنابراین این توسعه، پایدار و برگشت‌ناپذیر است چرا که که محرک آن از بیرون انسان به درون او منتقل می شود. یعنی تا زمانی که این انسان وجود دارد تولید رفاه و تولید ثروت وجود دارد. وی بر اساس مطالعات بین المللی خود در ادبیات توسعه، این انسان را انسان مدرن می‌گوید.
دکتر افقه چنین انسانی را دارای مشخصه‌های کلی زیر می‌داند:
- اهمیت قائل بودن برای دنیا: دنیا برای او اهمیت والایی دارد او توسعه را امری جهانی می‌داند، دنیا را بد نمی داند و رها نمی‌کند بلکه سعی می‌کند به بهترین شکل تکلیفش را در دنیا به انجام رساند.
- اهمیت قائل بودن برای انسان در مقام انسان: انسان برای او به دلیل انسان بودنش -و نه قومیت یا ملیتش- مهم است، برای همه انسان ها احترام قائل است و نسبت به جایگاه انسان در این جهان دید مثبتی دارد.
- اعتقاد به توانمندی خودش: اعتقاد به توانمندی خود در طی کردن پله های پیشرفت عامل وجودی انسان مدرن یا توسعه‌یافته است او انسانی است که تسلیم طبیعت و محیط پیرامون نیست بلکه مسلط بر آن هاست و این عمده ترین ویژگی انسان توسعه‌یافته است.
- اهمیت قائل بودن برای علم: اعتقاد به تسلط بر محیط منجر به طرح اهمیت علم می‌شود. انسان توسعه‌یافته ثروت را علم می داند. به عبارت دیگر گزینه اساسی انسان توسعه‌یافته علم است، چرا که پایه اصلی توسعه امروز علم است.
به طور کلی دکتر افقه انسان توسعه‌یافته را انسان علمی و معتقد به توانایی خویش و فعال در بهبود محیط زندگی و ارتقای رفاه خود و دیگران می بیند.
دکتر سیدعلی میرباقری
دکتر سیدعلی میرباقری؛ مشاور ارشد وزارت کشور و استاد دانشگاه؛ صاحبنظر دیگر مبحث انسان توسعه‌یافته است. وی معتقد است توسعه‌یافتگی، توانایی و مهارتی است که به انسان امکان می‌دهد در موقعیت‌های گوناگون، عاقلانه و منطقی رفتار کند. رفتاری که نه‌تنها به خودش آسیب نمی‌رساند، بلکه با خود و دیگران رابطه ای سازگارانه، نشاطآور و آرامش بخش برقرار می‌کند و ضمن بدست آوردن موفقیت در زندگی، احساس شادی می‌کند.
از دیدگاه وی شاخص‌های چنین فردی به شرح زیر است که در شکل (1) نیز به اختصار آورده شده اند:
1. اعتماد بنفس منطقی دارد، به توانایی‌های انسانی اش باور دارد، خودش را محیط بر مسائل زندگی اش می‌داند و می‌فهمد که انسان موجودی خلاق و مبتکر و توانمند است. می‌داند که در درون انسان، نیرویی وجود دارد که اگر اراده کند می‌تواند همه مشکلات زندگی اش را با تعقل و تدبیر و حلم، حل و فصل کند.
2. روحیه مشارکت‌ذیری، همفکری و همکاری با دیگران دارد. به تفکر جمعی و مشورت اعتقاد دارد، به شخصی بودن کارها ایمان دارد. تقسیم کار را می‌فهمد، اصول مقدماتی مدیریت را بلد است و کاملاً باور دارد که عقل کل نیست.
3. مهربان و آرام است، خوب گوش می‌کند، خوب فکر می‌کند، با عجله سخن نمی‌گوید وقتی با او برخورد می‌کنی، امواج آرام بخش و مهربانی، سراسر وجودتان را پر می‌کند.
4. انسان توسعه‌یافته، جـوپذیر نیست، با مسائل خودش کاملاً تعقلی برخورد می‌کند، در مقابل تبلیغات زیانبار و یا کذب، روحیه پایداری و نگاه کارشناسی دارد. در گرداب تبلیغات سوء قرار نمی‌گیرد و هر نگرشی را در قالب عقل و تجربه و مشورت به تجزیه و تحلیل می‌گیرد، سپس تصمیم می‌گیرد.
5. انسان توسعه‌یافته، احساسات خودش را سرکوب نمی‌کند، احساس خودش را شناسایی و بصورت منطقی بیان می‌کند. احساسی نیست، اما هر کجا لازم شود ابراز احساسات می‌کند و از بروز عاطفه و عشق خود به دیگران، شرم نمی‌کند.
6. به تندرستی جسمی و سلامتی روحی و روانی خود اهمیت می دهد. ورزش می‌کند، تفریح می‌کند و به واقع زندگی می‌کند.
7. پیوسته مهارت های ارتباطی خود را تقویت می‌کند، در ارتباط گیری و برقراری رابطه انسانی با دیگران مشکل ندارد، خودش را به زبان‌های مختلف ارتباطی مجهز می‌کند و روابط عمومی بالایی دارد.
8. نوع لباس پوشیدن، روش گفتاری، منش کرداری وحتی نوع نگاه و چهره اش به‌گونه‌ای است که مورد پذیرش اجتماع است و در همه امورات متعادل است.
9. انسان توسعه‌یافته، روحیه همزیستی مسالمت آمیز با جامعه دارد، با خودش سازگار و با محیط زندگی‌اش هماهنگ است، محیط زندگی اش را تغییر می‌دهد، اما با شرایط نمی‌جنگد.
شکل (1): ویژگی‌های انسان توسعه‌یافته از نظر دکتر سید علی میرباقری
مهندس عباس غفاری
مهندس عباس غفاری، مدیر جذب و آموزش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران صاحبنظر دیگری است که در مورد انسان توسعه‌یافته مطالعاتی انجام داده است. وی معتقد است که غایت توسعه‌یافتگی سازمان‌ها و جوامع، انسان‌های رشدیافته و توسعه یافته‌اند. او در مورد ویژگی انسان توسعه‌یافته؛ ضمن یادآوری وجود اختلاف نظرهای زیاد نزد تئوری‌پردازان توسعه، به چند ویژگی مشترک اشاره کرده است:
- استقلال فکری و آزادی اندیشه خصوصاً در مسائل علمی.
- خلاقیت و تفکر بدیع برای یافتن راه‌های جدید حل مساله .
-کارآفرینی و توسعه کسب و کار براساس مزیت‌های رقابتی و شاخص‌های اقتصادی.
- یادگیرندگی و یاددهندگی مستمر.
- خود کنترلی و نظارت درونی.
- کمال‌جویی، جست‌و‌جوی مستمر اهداف جدید و هدفمند کردن امور خود. - ثبات عاطفی در ضمن ریسک‌پذیری و اثرگذاری بر محیط .
- آینده‌نگری و داشتن چشم‌انداز و دورنمای روشنی از آینده و اهداف استراتژیک خود در ابعاد کار، زندگی، معنویت.
- تخصص‌گرایی، و اجتناب از سعی و خطا در کارها.
-تلاش برای افزایش کیفیت زندگی و رسیدن به توسعه‌ای پایدار برای تامین رفاه مادی و معنوی انسان‌ها
امام علی (علیه السلام)
به عنوان حسن ختام بحث سری به آموزه های ابر پیشوای انسانیت زده‌ایم و دیدگاه مولایمان امام علی (ع) را در مورد انسان توسعه‌یافته و یا به اصطلاحِ نهج البلاغه، «انسان کامل» در سه حوزه اخلاقی- رفتاری، فکری-عقلی و اقتصادی جویا شده ایم. مجموعه یافته‌ها به تفکیک هر حوزه، ویژگی‌های زیر را برای چنین انسانی معرفی کرده است.
جمع‌بندی:
بعد از آگاهی از مجموعه نظرات صاحبنظران در مورد ویژگی‌های یک انسان توسعه‌یافته، مباحث جمع‌بندی و در شکل (3) نمایش داده شده است. همان‌طور که در شکل مشخص است با دسته‌بندی موارد مشترک ذکرشده بین صاحبنظران، نهایتاً می‌توان مشخصه‌های انسان‌های توسعه‌یافته را تحت 9 مولفه به شرح زیر معرفی کرد:
- تدبیر، آگاهی و بصیرت.
- خود مدیریتی.
- وسعت دید (نگرش بلند مدت و جهانی).
- تعادل و ثبات احساسی و رفتاری.
- خودباوری و اعتماد به نفس بالا.
- مسوولیت پذیری و کارایی.
- اجتماع پذیری، توجه به منافع عمومی و مسوولیت اجتماعی.
- اخلاق مداری و بزرگ منشی.
-پیشرفت‌گرایی، کمال‌جویی و ایده‌آل‌طلبی
شکل (2): ویژگی‌های انسان توسعه‌یافته از نظر امام علی (ع)
سخن آخر
در پایان ذکر چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:اول این که، ویژگی‌های انسان توسعه‌یافته تابع مکان و زمان خاصی نیست و در هر مکان و هر زمان معتبر است، به عنوان مثال اخلاق‌مداری و بزرگ منشی؛ که در تمام طول تاریخ و در تمام دنیا به عنوان یک ارزش شناخته می‌شود. دوم این که، طبیعتاً در مورد ویژگی‌های انسان توسعه‌یافته همچون سایر خصوصیات اخلاقی و رفتاری قضاوت صفر و صد وجود ندارد و نمی‌توان کسی را توسعه‌یافته مطلق یا کاملا توسعه نیافته نامید. چرا که ویژگی‌های انسانی طیفی بی نهایت دارد و هر انسانی به نسبتی از این خصایص بهره‌مند است. سوم این که آگاهی از مولفه‌هایی که به عنوان ویژگی های یک انسان به اصلاح کامل، مدرن و یا انسان توسعه‌یافته معرفی شد عینک قضاوت در مورد دیگران نیست بلکه ابزاری روشنگر است برای حرکت در مسیر توسعه‌یافتگی برای هر انسانی که دغدغه توسعه جامعه خود را دارد. ابزاری که الگوی ثابت توسعه‌یافتگی اجتماعی را معرفی می‌کند: ابتدا تقویت ویژگی‌های انسانی توسعه‌یافتگی در خود و سپس تلاش برای افزایش و ارتقا این ویژگی ها در همه افراد جامعه. یک نکته که شاید باید در رابطه با خصایص انسان توسعه‌یافته مطرح کرد این است که خصایص اخلاقی آن نباید باشد. یعنی فعلی که خوب است در هر شرایط و مکان و زمانی خوب است. مثلاً داشتن روحیه عدالت‌جویی در هر شرایطی خوب است. یا شجاعت، یا سخاوت و قس علیهذا. بنابراین مجهز شدن انسان به خصایصی که تابع شرایط نیست می‌تواند در حرکت وی به سمت انسان توسعه‌یافته کمک کند.
شکل (3): جمع‌بندی مباحث و معرفی مولفه‌های شاخص انسان توسعه‌یافته
